Nutza:Luki/Laundwiatschoft bei de Maya

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Owaöstareichisch gschriem worn.
De Attalea Cohune hod ma zan Dochdeckn, und iare Nussn zan essn gnumma und a Öl hod ma aus de Nussn presst.

De Laundwiatschoft bei de Maya, dt. die Landwirtschaft bei den Maya woa recht iwalegd. Jo ma kennt sogoa sogn, das recht ökologisch goawad haum. In da Maya-Klassik haums eppa 1000 Joa am söwn Fleck glebd und se vasuagt. Eascht ois de Bvökarung so schtoak zuagnumma hod und des nodwendige Regnwossa weniga wuan is, is a de Kuitua zgrund gaunga. Augfaungt hods im Mayalaund midm Waundafödbau. Daun sans za Braundrodung iwagaunga. De hod owa im Tiaflaund fia de vün Leid zweng Eatrog gem, do haums daun de Hochfödabwiatschoftung eadocht, de mera Eatrog brocht hod.


Da Waundafödbau[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Aufängle woan de Vuafoahn vo de Maya nu Jaga und Saummla. Schpoda haums daun a en Waundafödbau betriem. Af eanare Waundarungan, de jogdboan Viecha noche, haums an gschickte Platzl scho Noahrungsmiddl aupflaunzt. Und wauns daun schpoda an de Schtön wida vuabeikema san, haums wos zan Eantn viagfundn. Des is owa nua gaunga solaungs nu kloane Gruppn gwest san. Weu waun mera Gruppn im söwn Gbiat untawegs woan, is leicht megli gwest, das des wos ma aupflaunzt hod, scho aundare afgfressn haum.

De Ausgaungslog[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De drei Grundvuaraussezungan fia a Laundwiatschoft san:

  • A neahschtoffreicha Bodn.
  • A reglmassige und ausreichade Wossavasuagung.
  • Und gnua Weameschtrohlungan (Liacht) vo insara Sunn.

Da Untagrund in Yucatan is reina Karst. Do vasickats Wossa schnölla ois ma schaugn kau. Daun liegd des Laund a nu in vaschidane Klimazonan. Vo foßt Meareshechn, in Nuadyukatan, bis af iwa 4000 Meta Hechn in Guatemala.

A de duachschnittlige Regnmeng is recht untaschiadli vateud.

  • De Regnzeid dauat in Nuadyukatan nua an Monat au und es foin nua eppa 475 Millilita Regn.
  • Je weida sidliga wiad de Regnzeid oiweu lenga und de Regnmeng nimmt gwoitig zua.
  • In Toldo (Sid-Belize) foin umma 3/4.000 Millilita Regn und ebmso im Hochlaund.
  • In da Umgebung vo da oidn Mayaschtod Palenque gibts nua 1 bis 2 Monat im Joa, in des goaned regnd. Und es foin iwa 4.000 Millilita vom Hümmi owa.
  • De Regnzeidn kenan se owa a vaschiam. Es kenan se a de Joah owexln mid mera oda weniga Wossa vo Obm. Und so kenan a a boa Jahl mid weniga Reng nochanaunda foign. Des kunntn a Auswiakung vom El Niño sei.

De Milpa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Braundrodung in Panama

Des Wuat Milpa kimmd aus ana Nahua-Schproch (Mi-li= Föd, pa= in des Föd, in Richtung..). Damid is heid de Braundrodung gmoand. Ma eantnd zwoa Joah und hods ocht joa brach liegn lossn, damid se a Buschweak zan obrenna büdn hod kena. Den bei de nehschtoffoama Bödn hod ma jo de Oschn ois Dünga brauchd. Des bedeit owa a, scho kloanane Gruppm haum za Sichaschtöllung eanana Eaneahrung, zweng de Brachn, vü Flechn braucht.

Des schaud owa leichta aus ois is, netta obrenna und daun frisch ausään? Do hods scho nu mera braucht.

  • Es deaf ned zboid und a ned zschbot obrennt wean. Brennt mas zboid oo, bschteht de Gfoa, das da Wind de Oschn vablost.
  • Is ma zschpod drau, is duach den aufaugandn Regn des Untahoiz zfeicht und vabrennt ned guad za da Oschn. De brauchd ma owa um em Bodn de nodwendign Neahschtoff zuazfian.
A Milpa mid Gugaruz, Bohna und Kalebassn.
  • De Braundrodung muaß oiso so zeidli eafoign, daß de Oschn nu am Föd ligd und vom easchtn Regn scho eigwoschn wead.
  • Dahea woas wichti zwissn waun de Regnzeid aufaungt. Dahea woa des a aa Haubdgrund fia de Kalendabrechnungan.
  • Ma hod de Milpas owa scho recht ausgfuxt gnuzt. Se haum a Fruchtgmoaschoft aubaud, de ma de drei Schwestan hoast.
  • Da Gugaruz hod de Bohna Hoit zan afiraunkn gem. De hom wida iwa de Wuazln em Gugaruz en Schtickschtoff, den a braucht glifat. Und dazwischn haums Küawis aupflaunzt. Dea wida hod mid seine großn Bletschn den Bodn vua da Auswoschung oda vuam Ausdrucka gschizt.

Eppa 30% da Owaflechn vo Yucatan (im Peten sogoa mera) san Feichtgbiat (Sümpf). Do woa ka Braundrodung megli, do des Laund in da Regnzeid iwaschwemmd is. Oiso hod se da Milpa-Aubau mera im Hochlaund oda an Haunglogn aubotn. Und do wiad ea a nu heid praktiziat.

  • Mid da Fäkaliendüngung und ana Oat wexlbrache hod ma de laundwiatschoftlige Flechn bessa nutzn kena.

Da Hochbeetaubau[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Owa afgrund vom Bvökarungszuawox hod ma bessare Eanteeatreg braucht.

  • De Maya hom gmeakt das es Flechn mid schteakan Bewux gem hod. Den in da eadgschichtlign Zeid hods im sidlign Yukatan vü Seen und Tümpö gem.
  • De Fliss aus de Beag hom des Erosionsmaterieu midgnumma und so san de Seen valaund oda vasumpft.
  • Und do sans af den Eifoi kema, af de Flechn Hochbeet auzlegn.
  • Se haum kreiz und quea (15 bis 60 Zantimeta) seichtare und (bis za 1,2 Meta) tiafare Gräbm ausghom. Des schlammige und dahea neahschtoffreichare Aushubmaterieu haums daun af de zwischn de kloan Kaneu ligandn kloan befestigtn Flechn aufpockt. So haums a Sumpfgbiat kuitiviat.
  • De Föda haum owa gaunzjahrig betreid wean miaßn.
  • De Hochfödabewitschoftung hod den drei bis viafochn Eatrog gegniwa den Milpaaubau eibrocht.

Duach des Ausputzn vo de Kaneu und mid dem dabei aufolladn Schlamm, den ma wida af de Hochbeetl gwuafn hod, san de Beetl mid da Zeid hecha wuan. De hod ma daun mid Musklkroft bewossad wean miaßn. Do hods de Hüf vo vü Oawada brauchd. Und des hod wida a zentreue Oaganisazion valaungt.

  • De easchtn Deafl und Kloaschtäd san so gründt wuan.
  • A de schpodan greßan Schäd san ned oafoch a so in de Laundschoft gsezt wuan. Sundan se san duat gründ wuan, wo in da nachan Umgewung gnuag natialige Feichtgbiat glegn san, de taugli zua Aulog vo gnua Hochbeet woan.

Feichtgbiat im Regnuawoid, des lest se a wengl bled.

  • Owa de Bödn in de Regnwöda san recht Neahschtoffoam. Es foin zwoa dauand Bladdln af Bodn owi und a de ogschtuamna Baam vamodan. Owa a mid De büt se foßt koa neiche Humusschicht.
  • Do zwegn da Neahschtoffoamut wean, de duach de Vamodarung freiweadandn Neahschtoff, vom Todhoiz sufuat vo de nochfuigandn Pflaunzn und Baam afzeaht.

Ois Beischpü kau des Amazonasgbiat deana. Wo duach de maßige Braundrodung, de Vaschteppung da obrenntn Gbiat foigt.

  • Den a so a neahschtoffoama Regnwoid baucht Joahundate bis a wida so Oatnreich nochwoxn kau.

De Woidgeatn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De woan recht wichti. Den des Hoiz vo de Bam hod ma zan Haislbaun braucht. Owa a fia de Deckn vo de Haisl und de Tempön. A de Tiaschtiaz woan aus Hioz.

  • Fia de Fluss- und Küstnschiffoaht hod mas a fia de Schinackln braucht.
  • De Corozo (Cohune) Palmbaam hod ma recht pflegd. Den eanane dickn launga Bladdln hod ma zan Dochdecka vawendt und sogoa Soiz hod ma aus de gwunna.Ire Nussn hom a siaße Mülli gebm und aus de Nussschoin hod ma Hoizkoihn gmocht. Und ausm Baammoak hod ma a Öl aussapreßt.
Da aufbau vo an heidign Woidgoatn.
  • In de Woidgeatn san de Avocado, de Brotnuss, Breiopfö, Guavn und Papaya gwoxn. Sogoa de Chilischotn, Schtechopfö, Maniok, da Tobak und de wüdn Siaßeadapfö san drin gwoxn.
  • Zan siaßn hod ma ausn Woidgoatn a en wüdn Honi geant
  • Owa a de wüdn Heilkreita hod ma do aussaghoid.
  • Schtod ana Soafn homs den Rindsoft vom Soafnrindnbaam vawendt.
  • Und a de Baamharz haums fia rituöe Zweck und zan Bickn braucha kena.
  • Ned fagessn, eana Baamwoi woa recht gsuacht und is bis in Nuadn vo Zentreumexico ghaundlt wuan. De Baamwoi woa so kostboa, das bei de Aztekn nua de Odlign Kloada aus Baamwoi trogn deafa hom.

Eanane Woidgeatn woan ned nua fia de Eaneahrung wichti, sundan de woan a eana Apothekn. Mid de vün Heilmiddl de do drinnan gwoxn san.

  • Mid eanane Woidgeatn sans recht pflegli umgaunga.
  • So das ma heid eana Woidgoatnsystem, wödweid ois Vuabüd via a nochoitige Bewitschoftung vo de Tropnregnwöda heanimmt.

De Haislgeatn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Jede Famüli hod a nu ian eignan huerto-jardín (Goatn) Haislgoatn bewiatschoft. In dem homs Gmias owa a recht wichti, Gwiaz- und Heukreita fian Hausbrauch aupflaunzt. Genau a so wia bei ins nu de Baungatln san, de vo de Bairinnan liabvoi pflegd wean.

  • Za de Bauanhöf, hod hintan Haisl a aa Misthaufn ghead. Af dem is da Obföi, fias eigne Gartl kompostiat wuan.
  • De Maya hom a Kreislafwiatschoft betribm, wo ois wos ned gessn wuan is, widavawendt wead. De woan scho richti ökologisch.

De Noahrungsmiddl[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De moastn Proteine hom de Leid im Mayalaund in da Fuam vom Gugaruz und Bohna geßn. In Colha (Belize) hod ma eppa 4500 Joah oide vabrende Gugaruzkeandl gfundn. Owa vo da frian Moanung, das de Maya se haubdsechli vo Gugaruz eaneaht hedn, is ma okema. Eana Gobntisch woa mid weid mera Lebmsmiddl deckt und eanane Eaneahrung woa de mera Zeit recht ausglicha. Se haum de Küawis aubaud, mera Gmiaspflaunzn, de Chili-Schotn fian Vitamin C Bedoaf, de wüdn Siaßeadäpfe, de Yuca, a Schparglgwäx, mera vaschidane Wuazln wia de Maniok und Natuapflaunzn zan vaschpeisn ghobd.

De Brotnuss, Brosimum alicastrum.
  • Aus da Brotnuss (Ramon -Brosimium alicastrum) haums siaße Brei oda feine Möhschpeis gmocht. Do de nua 6% Wossa ghobd hom, hod mas in de Vorrotsbehöta a lenga logan kena ohn das zan Schümmin augfaungd haum.
  • Eana Obstschischl woa a reichli gfüd.
  • Papaya, Avocado, Schtechäpfö, Cuajilote, Moro und nu aundare Obstsuatn de im Woid woxn. Mera ois a Dutzand vaschidane Obstsuatn haums kennd.
  • De Cashew-Nuss is as bei eana gwoxn. Und de vaschidanan Nussn homs a preßt und so haums eana Öl gwunna.
Fricht und Sauman vom Gaugaubaam.
  • Wos megli woa hod ma a nu de kloan Hiasch und Reh gjogd.
  • Fia de Schpeiskoatn hod ma de kloan, nockadn Hund, Truthendl und Kanickl zicht. Boanauntasuachungan an Skelett hom zoagt, das de Maya in de moastn Joahundat mera Fleisch gessn hom ois ma vamuat hod. 72 Viechaoatn san heid bekaunnt des vaschpeist hom.
  • Sogoa Fischteich san auglegd wuan und wo a Fluß oda a Küstn in da Nachn woa, hod ma a gfischt.
  • Leguane, Schüdkrotn, Muschln aus de Flüß und a vom Mear haums vaschpeist und a de Schneckn. Sogoa de dickn Madn haums größt und gessn. Des woan richtige Proteinbombm.
  • Se haum zwoa a zimli soizfreie Kost ghobd, owa a wengli Soiz zan Kocha hod ma braucht. Des Mera is af de Feanhaundlsweg vo de Küstn hekema.

Und gaunz wichti woa da Gaugau (Kakao). Den haums sogoa fian Expoat aubaud. Sogoa a scho plantaschnmassi. De größtn Gaugaubohnal woan a aa Primitivgöd und haum vamuatli a fia Raubzüg aus Zentreumexiko en Auloss gem. Sogoa nu bei de Aztekn haum de Gaugaubohnal ois Zohlungsmiddl goidn.

Schaug aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Litaradua[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • Nicoiai Grube u. A., Maya - Gottkönige im Regenwald. Tandem Verlag - H.F. Ulmann-Potsdam 2006/7 ISBN 978-3- 8331-4447-9
  • Hanns.J.Prem, Geschichte Altamerikas. R. Oldenburg Verlag, Minga 2008. ISBN 978-3-486-53032-2
  • Rudolf Pförtner/Nigel Davids, Alte Kulturen der neuen Welt. Econ Verlag, Wean 1980.
  • Berthold Riese, Die Maya. C.H.Beck-Wissen, Minga, 6.Auflage 2006. ISBN 978-3-406-46264-1
  • FAO: Wildland fire management terminology. FAO Forestry Paper 70, Rome, 1986.
  • Goldammer, Johann Georg: Feuerökologie. Albert-Ludwigs-Universität, Freiburg i.B., 1975.
  • Gómez de Silva, Guido: Diccionario breve de mexicanismos. Academía Mexicana, Fondo de Cultura Económica, 2001, México D.F., ISBN 968-16-6408-6.
  • Graudßus, Michael; Villavicencio García, Raymundo; Rodríguez Gallegos, Agustín: Riesgo de incendios forestales y manejo del fuego para el Área de Protección de Flora y Fauna Sierra de Quila, usando Sistemas de Información Geográfica (GIS). Avances en la investigación cientifica en el Centro Universitario de Ciencias Biológicas y agropecuarias. XV Semana de la Investigación Cientifica 11/2004
  • Gündel, Sabine: Participatory innovation development and diffusion: adoption and adaptation of introduced legumes in the traditional slash-and-burn peasant farming system in Yucatan, Mexico. Margraf Verlag, Weikersheim, 1997, ISBN 3-8236-1292-1.

Im Netz[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Waundafödbau:

Milpa:

Woidgeatn:

Hochbeet und Laundwiatschoft:

El Nino:


Kategorie:Amerikanische Geschichte Kategorie:Mittelamerika Kategorie:Indianische Kultur