Boarische Grammatik (Adverb)

Aus Wikipedia
Der Artikl do gheart zua Artiklsammlung iba'd Grammatik vo da Boarischn Sproch.
A Ibasicht iba olle Artikl zum Thema findt ma in Boarische Grammatik.
Der Artikl is im Dialekt Owaöstareichisch gschriem worn.

auf Boarisch: oa Adweab (Sg.), zwoa Adweam (Pl.)

D Adweam san a Grupn fü Wöata de Zeidwöata, oiso Weam, neha definian, owa genau kinan si si a auf Partizipe, aundare Adweam oda gaunze Sez beziang.

Unfaendalichkaid[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Adweam san ned dekliniaboa und ned konjugiaboa, des hoast se faendan si ned noch Geschlecht, Zoi, Foi oda Zeid, sondan san oiwai gleich.

Baischbü - Unfaendalichkaid
m Ea ged laungsaum
f Si ged laungsaum
Pl. Mia gengan laungsaum
Foi (Akk.) Siagst du de laungsaum foaradn Autos?

Adjektif und Adweam[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Im Gegnsoz zu aundane Schbrochn kau auf Boarisch jeds Adweab a Adjektiv wean, waun si si auf a Substantif, oiso Hauptwoat, beziagt. Es gibt koane Adweam de si fum fagleichboan Adjektif in da Foam untascheitn, aussa em dass unfaendalich san. In aundane Schbrochn gibz des schau.

Schbroch Adweab Adjektif Adweab Adjektif
Englisch well good badly bad
Franzesisch bien bon/bonne mal mauvais(e)
Schbanisch bien bueno/buena mal malo/mala
Italienisch bene buono/buona male malo/mala
Latein bene bonus/bona/bonum male malus/mala/malum
Boarisch guad guad schlecht schlecht

Baischbü: Ea kaun guad kocha. Seine Rezepte san guad. Ea is guad.

Adjektife wean owa im Gegnsoz zu Adweab schau an s Geschlecht, de Zoi und in Foi fu eanam Bezugswoat aubasst.

Baischbü: Ea is a guada Koch. Si is a guade Kechin. Mia san guade Kech. De guadn Kech san oiwai gfrogt.

Oatn fu Adweam[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Es gibt faschidane Oatn fu Adweam, je nochdem wöche Funkzion dass in am Soz iwaneman. Ma untaschait:

  • Tempoaral Adweam (Waun?)
  • Lokal Adweam (Wo?)
  • Kausal Adweam (Wiaso?)
  • Modal Adweam (Wia?)
  • Intarogatif Adweam (Frog)
  • de Boarischn Richtungsadweam (Wohi?)

Tempoaral Adweam[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Tempoaral Adweam beschdiman de Zeid neha in dea a Haundlung bassiad. Se san im Boarischn bsondas wichdig, wai damid oft de Benuzung fu da Fagaungenheit oda fost oiwai fu da Zukunft fum Weab, oiso fum Zeidwoat, famidn wean kaun. S Boarische mog nemlich koane kompliziadn gramatikalischn Obwaundlungen, sondan nimd dafia liawa Adweam hea. S Frogewoat fia de Tempoaraladweam is Waun?

Baischbü fia Tempoaraladwean (OMB) san:

Dog Joa Moment Zukunft Fagaungenheit
heit haia jez/iatz glai grod
moang negsts/naxt´s Joa sofoat daun voahea/voring
iwamoang iwanegsts/ibanaxt´s Joa/Joh grod boid zeascht
gesdan voarigs Joa nia schbeda domois
voagesdan voavoarigs Joa oiwai nocha fria

Es gibt natiali nu fü aundare Tempoaral-Adweam, wia: oft, södn, ima etc.

D Temporal-Adverbien und de adverbialn Asdrick af Nordboarisch:

Hiwais: Gnennt han olle bekonntn Forma, dej kinna je nouch da Gechad ondeascht sa, oder in da sölm Gechad newaronand stej (von nerdlinga oder n sidlinga Boarischn Sprouchraum, oder traditionölle und standarddeitsch-nejchtere).

  • On wölchan Toch?
    • vorgestern • gestern
    • haint, hait
    • marng, morng, moing • on ondern Toch, en ondern Toch • iwamarng • iwan ondern Toch, on iwanejchstn Toch
    • in ocht Toch, iwa ocht Toch, in ara Wocha • in da ondern Wocha, de onder Wocha
  • In wölchan Jouer?
    • vorfern, vorfernd, vorferd, vorferdn, vorvoigs Jouer • fern, fernd, ferd, ferdn, voigs Jouer
    • haier
    • in ondern Jouer, es onder Jouer, nejchst Jouer • iwanejchst Jouer
  • Da Ofong oder es End
    • zeascht, zejeascht
    • zletz(t) • af d Letz(t)
  • Vor wos? Nouch wos?
    • ejerer, ejender, eerer, eender, frejer • frej
    • nou, noucha(t), nocha(t) • spejter, spouter, spater • spejt, spout, spat
  • D Zeid
    • ejchadwenn, irchadwenn • amol
    • frejers, ejers, durtmols, söllmols • letz(t)ing, nale, nalings, durtamol • voing • grod
    • grod • ejtz, ejtza(t), sufurt
    • dawal, derawal
    • glai • bol(d)
  • Wej long? Wej oft?
    • nej
    • söltn • ejamol, hinawider, monchsmol
    • a weng • a wal
    • efters • oft, gern
    • zmejeascht, zmeeascht, zmea(n)st, zmoast, zmoist, zmaist, (z)maistns • de mejeascht, meeascht, mea(n)st, moast, moist, maist Zeid
    • ollawal, owl, owa, immer, ummer • ollamol • de gonz Zeid, in oaner Tur • furter
  • Toch und Nocht
    • untertogs • ban Toch
    • iwanocht • ba da Nocht
    • d Frej: in da Frej, z marchads, z morchads • gestern, haint, marng frej
    • da Vormittoch: (z) vormittogs, om Vormittoch • gestern, haint, marng (z) vormittogs, vormittoch
    • da Mittoch: (z) mittogs, om Mittoch • gestern, haint, marng (z) mittogs, mittoch
    • da Noumittoch: (z) noumittogs, (z) nomittogs, om Noumittoch, om Nomittoch • gestern, haint, marng (z) noumittogs, noumittoch, (z) nomittogs, nomittoch
    • da Oumd: (z) oumds, om Oumd, af d Nocht • gestern, haint, marng (z) oumds, oumd, af d Nocht • nachtn (= gestern z oumds)
    • d Nocht: (z) nochts, in da Nocht • gestern, haint, marng (z)nochts, nocht

Lokal Adweam[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Lokal Adweam prezisian in öatlichen Raumen fu ana Haundlung. Wo bassiad des iwa des grod gret wiad? Lokale Adweam beziang si auf an beschdimtn geografischn Punkt und Richtungsadweam (schau untn!) beziang si auf de Richtung in de a Haundlung oda a Bewegung ged. S Frogewoat fia de Lokaladweam is Wo?

Baischbü fia Lokaladweam san:

Englisch WMB OMB NB SB
here do do dou do
there dort/dot dort/durt durt, dur(t)n dort / zelm
over here hearent / heri(b)m hearent heream herentn / heribm
over there drent / drim / entn drent /drüm dream entn / drent(n) / dribm
down there untn untn unt(n) unt(n)
nowhere nirgads / nindascht nejchads / nirchads
everywhere iwaoi iwaol
somewhere; anywhere irgadwo / anort(s) ejchadwou / irchadwou / wou

Nu mea Baischbü waradn: links, rechts, draust, drin, hearin,hidaunt, hibai, om, unt, hint, foan, …

Kausal Adweam[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Kausal Adweam kem an Grund oda Zusaumenhaung au, in dem oda zweng dem a Haundlung bassiad. S Frogewoat fia de Kausaladweam is Wiaso, auf wöche Oat?

Baischbü san: desweng, drozdem, nemli, sunst, aso …

Modal Adweam[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Modal Adweam gem au auf wöcha Oat und Wais a Haundlung bassiad. S Frogewoat fia de Modaladweam is Wia?

Baischbü san: filaicht, gean, laida, rechd, ned, hoibwegs / haifde, hibsch, …

A por Modaladverbien vastirkase bedeitungsmasse, bol'mas betont:

  • gonz: Des is gonz gut = Des is orch guat; Des is gonz guat = Des is niat schlecht, owa nuniat guat
  • recht: Da Gongstaich is recht schmol = Da Gongstaich orch schmol; Da Gongstaich is recht 'schmol = Da Gongstaich is zwor schmol, owa es gejt nu
  • gwis: Des is gwis olt = Des is sicher olt; Des is gwis olt = I denk'ma, das des olt is, owa i woiss niat sicher, ob des olt is

Intarogatif Adweam[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Intarogarif Adweam braucht ma, damid ma a Frog iwa a Haundlung ailaitn kau.

Baischbü san: Wo?, Waun?, Wos?, Wea? Wia?, Warum?, Wiaso?, Wohi?, …

d Boarischen Richtungsadweam[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Im Boarischn gibt s a recht ausdifarenziads Sisdem fu Richtungsadweam, de ned neta auzoang wohin a Bewegung ged (z. B. gee, kema, foan, fliang, graxln, schwima, rena etc.), sondan a wo de Peason si befint, de wo de Aussog mocht. Es mocht an Untaschiad ob ma sogt: Ge ins Haus aina, oda ge ins Haus aini. Des oane Moi is de Peason, wo des sogt, im Haus drin, des aundane Moi iss draust. S Frogewoat fia de Richtunngsadweam is Wohii?

Des Sisdem fu de Richdungsadweam kimt uaschbringlich ausn mitlhochdeitschn Boarisch und in Rudiment gibt s des auf Umgangsdeitsch a nu, wiad owa doat ned so konsequent fawent. (Geh ins Haus herein! / Geh ins Haus hinein!). Im Hochdeitschn owa legt ma ah an starkn weat drauf (Komm herein/Geh hinein)

Oladings muas ma song, das de Richdungsadweam ned im gaunzn boarisch Schbrochraum einheitlich san, sondan es gibt jewails mearane faschidane Foamen im Mittlboarischn und wida aundare im Noadboarisch und im Siidboarischn. Desweng is des fia ned-Boarisch-Schbrecha hoibwegs schwa zum faschdee. Boarisch-Schbrech söwa faschdengan owa maistns a de Foamen fu aundane boarischn Dialekte wia eanam aigenen.

A Baischbü fia s Mitlboarisch (MB) is de Tabön:

Englisch hea hi do doat
inside aina aine hearin drin
outside aussa ausse hearaust draussn
up aufa aufe hearom drom
down owa owe hearunt druntn
forth fiara fiare heafoan foan
behind hintra hintre hintn dahinta
over there dauna daune headaunt hidaunt
over here uma ume hearüm, hearent drüm, drent
closer zuwa/zuara zuwe/zuare heabai hibai
through duacha duache duach duach

Orts- und Richtungsadverbien af Nordboarisch:

Standarddeitsch her hii dou durt
herein + hinein + drin aina, aicha aine, aiche herinn, herinna(t) drinn, drinna(t)
heraus + hinaus + draußen assa asse herass(n), herasst drass(n), drasst
herauf + hinauf + droben affa affe heroom(at), heruum, heruam droom(at), druum, druam
herunter + hinunter + drunten ora, owa oi(che), owe herunt(n) drunt(n)
vor + vorn fira fire hervorn vorn
hinter + hinten hint(r)a hint(r)e herhint(n) hint(n)
nach noucha nouche
herüber + hinüber + drüben iwa, iwara,
umma
iwe, iware,
umme
heream, heriim(a),
herent
dream, driim(a),
drent
auf … zu + her, hin zoua zoue her(a) hii
heran + dran ona one heroo droo
weg weg(ga) wegg wegg wegg
durch durcha durche durch durch
weg … zu, weg … von dona done
  • done, dona: „dan-hin“, „dan-her“; owadeitsche Houchsprouch frejers: hindan, herdan (schau ar af Deitschs Werterbouch). In Neihouchdeitschn houtse ner nu von dannen daholtn.
  • -a und -e: Dej Endunga han Vaschlaifunga vo -her und -hii, olso beispülswais aina = ain-her, aine = ain-hii.

Obkiazungen[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]