Radschn

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Hausrukfiatlarisch gschriem worn.
A kloane Osda-Radschn

D'Radschn han hüzane Weakzaig, de neta dafia baud wean, das ma damid an gscheitn Wüawi mocha kau. Mid soichane Radschn haum de Bauan fria d'Fegi ausn Goatn oda fum Föd faschaicht. In da Koawocha gibts in de katholischn Lenda a in Brauch, das zwischn Grẽadonasdog und Osdasondog schdod de Kiachaglokn d'Leit mid laude Radschn zan Kiachagee darinat wean. Des han maisdns Kinda, de in deara Zeid "Radschn gengan" und in Grupn duachn Oat ziang und an laudn Wüawi mochan.

Osdabrauch[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A boa Kinda wo a jeds a aundane Radschn hod

Noch da katholischn Dradizion deafn zwischn Grẽadonasdog und Osdasondog koane Glokn ned glait wean und ma sogt a, das ole Glokn in deara Zeid noch Rom gflong san und easchd am Osdasondog, wida zruk keman. Zwischn in Koafraidog, dem Dog wo da Iwalifarung noch da Jesus am Grais gschdoam is und am Osdasondog, an dem Dog wo a fum Dod wida aufeaschdaundn is, deafn in katholische Gegendn koane Glokn laitn.

In mearane Regionen fu Belgien, Fraunkn, Bayern, Estareich bis ins Alemanische, de Rheingegend und a in Bemen, hod si desweng da Brauch etabliad, das ma an denane Dog de Kiachgea duach lauds Radschn aufmeaksaum mocht, dass jiat Zeid wa. Mid Radschn bewofnet gengan moasdns mearane Kinda in ana Grupn duachn Oat und mochn an laudn Grawai.

Oft mochan des de Minisdrantn oda a aundane Kinda, de sunst nix mid da Kiacha z'doa haum, wai fia de is des natiali a a Gaudi, wauns amoi so laud sei deafn wias woin. In Gegendn wo da Brauch fun Radschngee nu richdig brakdiziad wiad, singan de Kinda a schbeziele Liada, de neta aun de Dag gsunga wean, oda song Schbrichal auf. Fria hod ma soichane Grupn a "Radschnbuam" gnend, owa heit kina Diandl genau so middoa.

Im monche Gegend iss a da Brauch, das de Minisdrantn bain Radschn a Göd saumin, entweda fiad Minisdrantnkassa, oda fia d'Kiacha, oda fia aundane karitative Sochan.

Gschicht[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A Radschn woa fria a Weakzaig, wos ned neta ois Brauch fawent woan is sondan a an braktischn Nuzn ghobt hod. Mid laudn Radschn haum de Bauan Fegi aus eanam Goatn oda fu eanam Föd faschaichn kina. Foa oim bai Waibauan wean Radschn heit nu fawent, wai waun de Waibe'l fost raif zan lesn han, keman oft gaunze Schweam fu Fegi, de a gean de Be'l fressn dadn.

A Nochtwechda haum fria a Radschn dabai ghobt, mid deas im Nodfoi Alarm gem kina haum. Im Mitloita haum a Betlmusikantn mid soichane Radschn oda a "Schnarren", wia ma waida im Noadn sogt, ghobt und han damid duach de Schdrossn zong. Dafau hod si woaschainli des jidische Woat "Schnorrer" (שנאָרער) oglait, wos ma a in Estareich im Dialekt aso fawent.

In foakristlicha Zeid woas aussadem da Brauch, das ma am End fum Winta de Wintagaisda fadraibt und zwoa mid an laudn Grawai und wai Osdan jo fria eigentli am Frialingsaufaung gfeiad woan is, hod si de Brauch mid da kristlichn Dradizion rund ums Osdafest fabundn und is a so bis heit iwalifat woan.

In maunche Gegendn fu Deitschlaund und a da Schweizwean soichane Radschn a im Fosching, oda bessa gsogt bai da "Fasnacht" fu de Loafn, Schdrosnmusikandn und Grawaimocha fawent.

Oatn fu Radschn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Es gibt an Haufn fu fü faschidane Radschn und aundane hüzane Weakzaig, de oft an wüdn Mechanismus haum und wo de Hauptsoch is, dass gscheit Laud dan.

  • Flüagiradschn
A richdige Radschn im aigntlichn Sin is oiwai zan dran und dabai rent des elasdische Hoizschbraizl, a Fedabladl gnend, iwa a Zaunradl und grocht bai jedn Moi waidadran. So a Flüagiradschn mocht ma maisdns aus Biaknhoiz, de Woizn oda as Zauradl aus Buachnhoiz und de Fedabladl aus Fichtnhoiz. A so a Radschn kau a mea wia oa Fedabladl haum und es gibt faschidane Bauoatn. Wos owa oiwai glaich is, is da ma so a Flüagiradschn mid Schwung dran muas, am besdn hoch iwan aigene Kobf, dass oan ned söwa s'Drommifö zraist. Soichane Radschn nend ma in aundane Dialektregionen a "Schnarren".
  • Raschbi
A Raschbi funkzioniad zu da Mechanik fost aso wia a Radschn, neta das ma ned de Radschn söwa drad, sondan de Woizn diarekt. Duach kuawan drad ma de Woizn und de Hoizschbraizl wean gschbaunt und daun schnoizn mid an laudn Grocha wida zruk.
  • Klobfa oda Klepa
A Klepa, Klopa oda a Klobfa bschded aus am hüzan Hauma, dea duach hin und hea baidln auf a Bredl schlogt und so an Grawai mocht. Fia so an Klobfa braucht ma schau meara Groft wia fia a Flüagiradschn und ma kau si a laichda we doa, dafia schaud a wüda aus, wos a Grund dafia is, warum a drozdem gean fawent wiad.

S'Woat Radschn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In de alemanischn und de boarischn Dialekt hoast "radschn" a nu so fü wia, ren und si gengseiti Gschichtn dazön. In da Umgaungsschbroch moant ma owa heit mid "radschn" maisds, "traschen", Gschichtl dazön und "small talk". Im Dialekt kau owa mid radschn genau so a eansthofde Untahoitung gmoand sei, wia bai ana Gscheftsfahaundlung, wo ma si zeascht hiisizt und radscht und si so ois wichdige ausschnopst.

A "Radschn" ois Substantiv hoast in Bayern und Estareich a nu a Schraumschlissl, mid den ma Schraum auf a gschwindane Oat auziang kau ois wia mid an noamaln Gowischlissl. Des Hochdeitsche Woat dafia is "Ratsche", technisch richtig a "Knarre".

A "Radschn" ois Peason is wea, dea in Mund ned zua hoidn kau und ole meglichn Gschichtn glai waida dazöd, oda a wea, dea oafoch neama aufhead zan ren, waun ea oda si amoi damid augfaunga hod.

S'Woat "Radschn" is mim englischn Woat "rattle" fawaunt, wias zan Baischbü bai "rattlesnake", oiso Glopaschlaung, fia kimt, owa a mim hochdeitschn Woat "Rassel". Des han oafoch faschidane Variantn fum söbn Woat, wo de Laudfaschiabung fu T zu DS oda DSCH bis S untaschiadlich waid foat gschridn is.

Wos nu intressant is[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In Mariazö in da Schdaiamoak haum a boa Schdudenten fia eana Diplomoawad a grose elektrische Radschn fia'n Dom fu Mariazö baud. Duach de Konsdrukzion kau jez da Mesna fu Mariazö in de Dag zwischn Koafraidog und Osdasondog auf Knobfdruk d'Leit mid da elektrischn Radschn zan Kiachagee earinan.

A bai de Judn gibts a Dradizion mid Radschn, de doat auf Jidisch "Gragger" und auf Hebreisch "ra'aschan" hoassn. Im Judndum ghead da Brauch fum Radschn owa ned zan Pessach-Fest, wos jo da Uaschbrung fum kristlichn Osda-Fest is wai jo da Jesus zwengam Pessach-Fest noch Jearusalem kema is, sondan doat ghead s'Radschn zan Purim-Fest, wo d'Judn d'Befraiung fu da peasischn Sklafarai faian.

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]