Xaver Ernbert Fridelli

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Hausrukfiatlarisch gschriem worn.

Da Xaver Ernbert Fridelli (lateinisiade Veasion fu Friedel; * 11dn Meaz 1673 in Linz, † 4dn Juni 1743 in Peking) woa a Jesuitnpata und Missionar aus Linz, dea iwas poatugisische Goa und Macao bis noch Peking groast is und doatn Hofmola und Laundkoatnzaichna fum Kaisa Kangxi fu Kina woan is. Unta eam is zan easchdn Moi a genau Koatn fum gaunzn kinesischn Kaisareich gmocht woan, de doat iwa 200 Joa laung in da Fawoitung fawent woan is.

Sai Foanaum wiad efda a Xavier Ehrenbert gschrim und Friedel mid laungem "ie" und am "e" foam "l" warad de heitige hochdeitsche Schreibwais fu seim Nochnaum, wiar a in Owaestareich oiwai nu fia kimd. Domois hods owa do a faschidane Variantn gem und de mearan Beleg han sowiso auf Lodain, wo ma Xaverius Ernbertus Fridelli gschrim hod. Desweng is sowoi des oane wia des aundane ned gauns richdig und a ned gauns foisch.

Sai Lem[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Jugend in Estareich[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Ea is 1673 in Linz auf d'Wöd kema und woa da Su fum Heinrich Adam Fridelli, dea wos a recht a aungsenga Advokat doatn woa. Sai Gebuatshaus woa entweda da ehemolige Frigellihof in da Fridhofsschdrossn 10 oda s'Fridellihaus auf da Laundschdrossn Nummero 14. Ois Bua is a ins Jesuitngimnasium neman Oidn Dom gaunga, doat wo heit d'Foikskreditbank (VKB) drin is. Aso is a schau oisa junga mid de Jesuitn in Kontakt kema, de domois grod mid da Gengrefoamazion im Landl ob da Ens bscheftigt woan und fasuacht haum das d'Leit wida katholisch mochan, wos eana a zu mindest auf'n Bobia glunga is. Danem woan d'Jesuitn a recht aktiv mid de neichn Wissnschoftn bscheftig. Des hod in jungan Fridelli a recht intressiad und aso is a 1688 a zu dem Oadn dazua gaunga und hod in Leom in da Schdaiamoak sei Noviziat gmocht. Eam hods owa oiwai schau recht in d'Fremd zong und desweng hod a gschaud das a ois Missionar wohii gschikt wiad.

Roas noch Kina[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

D'Basílica do Bom Jesus in Goa, de grod 1695 baud woan is

1703 is a aufbrocha und iwa Englaund noch Lissabon kema, fu wo a daun mid am Schif um Afrika ummi, iwa Madagaskar, ins domois poatugisische Goa in Indien gfoan is. De omtaialiche Foat aloa hod fost a hoibs Joa dauat. D'Jesuitn woan zu deara Zeid recht aktiv in Asien und san iwa de poatugisischn Schdizbunkt und Schifsfabindungen zwaidigst umadum kema. D'Padres söwa woan owa ned blos Poatugisn, sondan a Schbania, Italiena, Franzosn, Deitsche und a Leit aus'nheitingEstareich.

Noch am Zeidl in Goa is da Pata Fridl am 20sdn Mai 1705 waida noch Kina gfoan und is noch 81 Dag in Macao aukema, wo a de Poatugisn woan. Fu doat is a daun waida noch Kina aini und aso bis in d'Hauptschdod noch Peking kema. Doat woan schau aundane Jesuitn de baim kinesischn Kaisa an guadn Schdaund ghobt haum, wos zu deara Zeid da Kangxi fu da mongolischn Qing-Dinasdi woa. Dea hod si recht fia de westlichn Wissnschoftn intressiad, bsondas fia Medizin, Matematik und Astronomi und iwa des haum de Jesuitn a Simpati aufbaun kina, wai si de Kinesn sunst ned so iwa kultuareln Ainflus fu draussn gfraid haum.

Da Reichsatlas fu Kina[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da Kangxi, Kaisa fu Kina fu 1661-1722

Zu deara Zeid haum de Jesuitn grod de Ide zu am neichn Projekt ghobt, mid dem si si de Gunst fum Kaisa dahoidn woitn. Se haum in Foaschlog gmocht a gscheite Laundkoatn fu gaunz Kina zan mocha, wos fia de Fawoitung sicha praktisch wa und wos de Kinesn söwa ned so genau mocha kina haum, wai eana de Astronomischn Kentnis gföd haum, fia a wiakli genau Logebeschdimung. De easchdn Famessungen haum am 8dn Mai 1708 augfaungt, wo da Pata Fridl gemainsaum mim franzesischn Jesuit Jean-Baptiste Regis amoi a Grundlinie fu 21 km auf da aundan Sait fu da kinesischn Maua famessn hod, fu dea aus se daun a Draieksnez iwas Laund zong haum, mid dems gscheite Famessungsbunkt griagt haum. Aso haums oiwai de genau geografische Leng und Breadn berechna kina und fu Zeid zu Zeid haums de Berechnung daduach iwabrüft, dass Ead- und Jupitafinstanis beobocht haum.

Aso haums amoi a genaue Koatn fu da Hauptschdod söwa und da Brovinz Chi-li (heit Hebei) rund um Peking gmocht, wo iwa 1700 Oatschoftn aizaichnet woan und de hod in Kaisa Kangxi und seine Berota iwazaigt, das d'Jesuitn guade Kartografn han und des a brauchboare Gschicht warad, so a komplete Koatn fum gaunzn Kaisareich. Da Kangxi hod auf des aufi seine Beaumtn in de Brovinzn, de Mandarin, in Befö gem, das se d'Jesuitn bai eanara Oawad so waids neta ged höfn miassn und fia de Padres woas nembai a guade Glengheit s'Laund bessa kena z'leana und untawegs a weng zan missionian.

Da Pata Fridl is fu Peking aus bis zum Amur und an d'russische Grenz groast und hod in Noadn fu Kina famessn, inklusiv da mongolischn Brovinz Kahlkas, de grod eascht 1696 dazu kema is. Schbeda is a in'dn Südn gaunga und hod doat de Brovinzn Setschuan (Sze-ch'wan), Jünan (Yun-nan), Kwai-Tschu (Kwei-chou), and Hu-kwang (heit Hunan und Hubei) famessn.

Noch neta 9 Joa woa da neiche Reichsatlas in am Mosschdob fu 1:1.000.000 featig und gaunz Kina zwischn am 70sdn bis zan 140sdn Grad östlicha Leng und fum 55sdn Grad bis zam 22sdn Grad nöadlicha Breadn foa famessn. De Koatn haums in da Sanson-Flamsteedsche Projekzion zaichnet, des hoast in am unecht zilindrischn Entwuaf wo de Obschdend entlaung de Paraleln unfazead san. Ois Aufaungsmeridian haums den Lengengrad gnuma, dea wo genau duach Peking duachi ged. De Schdet woan ois kloane Kasdl oda Ringal aizaichnet und de Flüss ois dopite Linien. Schdrossn und Weg san koa aizaichnet und de Beag han wia kloane Scheahaufn zaichnet, wos owa domois in Airopa a so gmocht woan is.[1] Auf jedn Foi is de Jesuitn do a Bravuaschdikl glunga und de Koatn woa fia de negsdn 200 Joa de genauasde fu Kina und is a laung in da kinesischn Fawoitung fawent woan.

Da Missionar[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In da Nan-t'ang Kiacha fu Peking wo da Pata Fridl launge Joa Rektoa

Noch deara Oawad ois Kartograf hod si da Pater Fridl in eigentlichn Grund zuagwent, warum a iwahaupt noch Asien kema is und hod ois Missionar fasuacht de Kinesn zan katholischn Glaum zan iwaren. A damid woan de Jesuitn domois recht eafoigreich, wai si de kinesische Kultua schau so guad kend haum und a berait woan, das de Leit eanare iwalifatn Dradizionen waida praktizian lossn, so laungs de wichdigan Bunkt fum kristlichn Glaum auneman. Des hod owa zu am risign Schdraid mid de Franziskana gfiad, de a in Kina untawegs woan und soichane Famischungen fu de Religionen ned akzeptian woitn. De haum a Briaf zruk an'dn Bobst in Rom gschikt und geng de Jesuitn eanare Metodn gwedat und so is dea ois Ritenstreit bekaunt gwoadane Disput eskaliad.

Duach de Schdraidarai unta de airopeischn Missionar und da Entscheitung fum Bobst zu Gunstn fu da franziskanischn Posizion, hod da Kaisa Kangxi owa im Joa 1721 s'Missionian in Kina iwahaupt fabodn und de Padres haum neta nu Pfoara sei deafn, fia de Leit, de schau Kristn woan. Da Pata Fridl woa daun launge Joa Rektoa fu da Nan-t'ang Kiacha, de südliche fu fia jesuitische Kiacha des domois in Peking gem hod und de ma a de poatugisische Kiache gnend hod. In Peking is a daun a auf seine oidn Dag blim und is doatn im 1743ga Joa gschdoam, one das a nu amoi hoam noch Estareich kema wa.

Hisdoarische Rezepzion[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da Xaver Ernbert Fridelli is oana fu de weniga prominentan Jesuitn de domois in Kina woan und aussahoib fu kiachliche Grais haum si neta a boa regionalhisdoarisch intressiade Leit aus Owaestareich mid seina Lemsgschicht befosst, unta aundam da Hisdoarika Alfred Zerlik, dea oane fu de wening wissnschoftlichn Publikazionen iwa eam gschrim hod.

Da Reichsatlas fu Kina, dea fu 1709 bis 1718 fum Pata Fridl gemainsaum mid aundane Jesuitnpadres gmocht woan is, woa owa fia launge Zeid des kartografische Schdandadweak fu Kina, wos sowoi doat ois a in Airopa launge Zeid ois besde exisdiarade Koatn fawent woan is. Nu im Joa 1877 hod da deitsche Geograf und Kinafoascha Ferdinand von Richthofen, dea wo übrigens a Onki fum schbedan Fligabaron Manfred von Richthofn woa, in seim Buach gsogt, das de Koatn "des umfaungreichste kartografische Projekt woa, wos jemois in so ana kuazn Zeid umgsezt woan is" ("China", Berlin, 1877, 661 Seitn, Zitat auf Seitn 631).

In lezda Zeid is owa s'Intaresse fu da Foaschung ned neta in Airopa sondan a in Kina söwa wida gressa woan, wos de hisdoarischn Kontakt fu Kina mim Wesdn bedrift und aso kintads sei das demnegst do nu wea sei Lemsgschicht genaua untasuacht und sei Naum bekaunta wiad. In Airopa ling auf jedn Foi nu boa Briaf fu eam in de Archiv, de wo a fu Kina hoam gschrim hod und de sogoa im Neue Welt-Bott 1726 in Augschbuag und 1758 in Wean odrukt woan san. Filaicht findn si jo a in Kina nu neiche Beleg, de im Westn bis jez neamt untasuacht hod.

Literatua[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • Zerlik, Alfred: P. Xaver Ernbert Fridelli - China-Missionar u. Kartograph aus Linz; Linz: Institut für Landeskunde von Oberösterreich, 1962, 68 S., 11 Bl. (Oberösterreichische Heimatblätter; 16, 3/4)

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Schau aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

 Commons: Xaver Ernbert Fridelli – Sammlung vo Buidl, Videos und Audiodateien

Fuasnotn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  1. biologiezentrum.at, Naturkundliche Station der Stadt Linz: P.Xaver Ernbert Fridelli, Exzerpt aus'n Buach fum Alfred Zerlik, wos owa offline is und neta nu im Google Cache@1@2Vorlage:Toter Link/209.85.135.104 (Seite nicht mehr abrufbar; Suche in Webarchiven) zan seng is.