Zum Inhalt springen

Litaua Jiddisch

Aus Wikipedia

Es Littwischa oda Litaua Jiddisch is es neadlinga Oustjiddisch. Gschichtle hod s sih z Litaun i Noadousteiropa assagfiamt. Es ghejad zamm mid de poulischn un ukrainischn/wolhynja Dialektt zen Oustjiddischn.

Strajung u Subdialekt

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Es Litaua Jiddisch hod sih historisch asdeant z Litaun, dej alta Region vo de litaua Juḏn oda Littwakna, wos es heintinga Litaun selm, Lettland, Weissrussland un a poa kleannane Egga vo Pouln u da Ukraina umfasst. D linguistischn Grenzna dastreckn se owa aa af Noadn z Estland un af an Stroiffn vo da hintanen Westukraina af Sidn bis af s Gstod u d Kistn von Schwoazn Meea.

Zwengs klongata (fonetischa), grammatischa u woatata (lexikalischa) Untaschidd ko ma den (gwenganan) Sprochraum von littwischn Jiddisch af weitane Subdialektt zatoaln: Sameta Jiddisch af n Noadn, nea Littwisch Jiddisch zea estlinga Mittn, Suwalka Jiddisch af n Westn u Weisrussisch Jiddisch af n Sidn.[1][2] A bsundara Zweig von Sameta Jiddisch is da Dialekt von Kurland. Weitas git s õ da Grenz zen sidestlinga Jiddisch i da Noadukraina Gsoḡna oda Gredna, dea wou Karakteristika vo boidn Dialektgruppn hom. Zou dene ghejad a) es Tschernobila Jiddisch, wos a Variantn vo Littwisch-Jiddisch mid a "dramatischn" i-Assproch vo d Diafonem 51/52 (u Weata wia chuppa u kummen uaw.) is, u b) d Variantn von Wolhynja Jiddisch um Kiew umma, dej wou an neadlinga ej-Vokal fia d Diafonem 42/44 (i Weatan wej "Broyt" u "boylet") houd.[3]

Fonetik u Fonologi

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Konsonantna

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

D Reia vo konsonantischn fonemm is so goud wej identisch mid dera vo d iwatn oustjiddischn Dialektna, de konkreta Assproch is owa vaschiḏn, ob ejtzad posizionell oda oun a Relevanz vo da Posizion oda da Frasn. Da deitlichste Untaschid ze d ondan Dialektna is dej aso grouffana "Sabesdinga Losn", d. h. es Zammbrenga oda Vamenga vo d sibilantischn Fonemm:

  • /s/ (ס) u /ʃ/ (ש)
  • /z/ (ז) u /ʒ/ (זש)
  • /t͡s/ (צ) u /t͡ʃ/ (טש)
  • /d͡z/ (דז) u /d͡ʒ/ (דזש)

I da Pappm vo de litaua Jiddischn hom dej Fonempoar dou koa wengal Differenzirung ned ghobt; so kinna [s] u [ʃ] allzwoa wej a s, wej a sch oda wej ebs doudazwischn asmauliad oda virabracht wean.[4][5] In Laffal von 20. Jh. hod si de Differenziarung vo de Sibilantnan toalweis wida afgrapplt un is wida zrugga kumma. Nuh freja in Kurland unta n Zoutou von Deitschn[6] un onnaschtwou unta da Wiakung von Standardjiddischn. Dej Vahaschbling hod se lengana i Weata von hebräischn u slawischn Stamm gholtn. U vill Hypakorrekziona ko ma dou gfinna, wej [beʃmedrəs] fia [besmedrəʃ] (בית מדרש) u [aʃax] fia [asax] (אַ סך).

Wej i d ganzn ondan jiddischn Dialektnan gilt aa af Jiddisch es Prinzip vo da regressivn Assimilazion vo de stimhaftnan Obstruentn; d.h, wenn af an Konsonant a stimhafta oda stimlousa Konsonant fulgt, nou wiad aa da ejascht Konsonant stimhaft oda stimlous. In littwischn Jiddisch nea is des Prinzip nu meara produktiv gweng. Aa es stimlousa [x] (כֿ) wiad bspw. a stimmhafts [ɣ] wej i [buɣgəʃeft] statts [buxgəʃeft]. In Gengsatz u Widapoat zou de sidlingan (mittoḡsunnatn, jischnatn) Dialektna wiakt grod dej Assimaliring iwa d Morfemgrenzna driwa: Zwischn Prefix u Stamm u zwischn zwoa zammtaane Weata.[7]

Gnau aso wej es Wolhynja Jiddisch hom aa d neadlinga Dialektt a gsundate Antwicklung vo de Auslautkonsonantna, d.h: dej stimhaftn Konsonantn in Auslaut hom si wida afgrappld oda restauriad, z.B: zwengs ווייבער (wayba) mid [b] — ווייב (wayb) [b←p], zwengs בגדים (bgodim) mid [d] — בגד (beged) mid [d←t]. Ej amols san s owa a stimlous blim, wej ba tswantsik, op- u hant.[8] Ganz seltn gfindt ma aa sechtana Asnama i Situaziona, wou s a Analogi gem houd, wej גנבים (ganovim) [v] gengiwa גנב (ganef) [f], יום־טובים (yontoyvim) [v] gengiwa יום־טוב (yontef) [f].

Vokalna

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Fea n greassann Toal von Littwischn Jiddischn is es Faaln vonra Opposizion vo kiazan u lengan Vokaln charakteristisch. D Langvokall san kuaz woan. Es Vokalsystem, es wou d Assprooch i da Vilniusa Gengt bschreibt, is wej fulgt:

Monophthong
  vire mittre hintre
zou i   u
zwischad ɛ ə ɔ
off   a  
Diphthong
eɪ aɪ ɔɪ

Weitane fonetischa Bsundahaitn

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A Reia vo Weata hom aanlicha owa ned gleicha Furma i de neadlinga oustjiddischn u de sidlinga Dialektt, dea wou si entgeng de midranondnata zwischndialektola Norm stelln, doudrunta זיינען (zejnen) gengiwa זענען (zenen), ניט (nit) gengiwa נישט (nisht) u געבאָרן (geborn) gengiwa געבוירן (geboyrn) uaw. A Villzol fulgt a Gsetzmaassigkaitn, bspw. wean d ganzn batountn historischn [ɛ]-Lautt vua -nk- u -ng- zen Diphthong [eɪ], wej ביינקען (beynken), also "antn", שיינק (sheynk), also "Taveanna", u איינג (eyng).

Grammatischa Bsundahaitn

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Genus

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In Gegnsatz zou d iwatn Varietejtn von Jiddischn is n Littwischn Jiddisch es Neitrum asganga (oda davougrennt).[9][10][11] Jenfolls d Konsequenz is vatrackta wej blouss a Sistem mid zwoa Genera u schlejsst a grammatischa Kategorin mid eina. Es git rumpfastumpfata Femina u Maskulina, owa a zwou andane Gruppn vo Substantiva: A gmischta Fuam, de wou wej d Femina in Nominativ is, d. h. די קאָפ "di kop", wos in Dativ owa wej d Maskunlina is, d. h. אויפן קאָפּ "oyfn kop"; un a Kategori vo Kollektiva, de wou Eingschaftn von n Plural (Zammanen) un n Singular (Oinzlatn) vaoana, wej מיינע געלט, אָבער וואו איז די געלט "mayne gelt, ober wu iz di gelt":[9][10][11][12][13][14]

  • dej Namma, dej wou weibnata Leitn bschreim, han olwaal femina, z. B. די ווייב "di weib", די מיידל "di meydl".
  • dej, dej wou monnata Leitn bschreim, san olwaal maskulina, z. B. דער טאַטע "der tate", דער יינגל "der yingl", a Asnama is eftas די (ס)קינד "di (s)kind" in Nominativ.
  • dej Schloaß- u Zeichnamma oda Kollektiva (un aa Abstrakta) san a aingane Gruppn, z. B. די וואַסער "di waser", די מעל "di mel".
  • dej Zeichnamma, dej wou oans oda an Typn vonrana Seria bschreim, san gweenle maskulina, wej אַ גרויסער אייזן "a groyser ayzn".
  • dea Weata, dea wou vonran Verb gfurmt san, san reihaweis maskulina, wej דער עסן "der esn", דער לעבן "der lebn" u דער שפּרונג "der shprung".

Wou a semantischa Zammahang zen Gschlacht ned zen dafinna is, richt ma sih nou de Endinga u Suffix:

  • dea Weata, dea wou af -ə (־ע ,־ה), -nes (־ניש), -keyt (־קייט), -shaft (־שאַפט), -ung (־ונג), -rey (־ריי) uaw. asgej, san am eftan femina, wej די געשעעניש "di gescheenish", די מלחמה "di milkhome", קעגנערשאַפט "di kegnershaft".
  • dea Weata, dea wou af -er (־ער) u -nik (־ניק) asgej, san gweenle maskulina: דער מויער "der moyer", דער ספר "der seyfer", דער נודניק "der nudnik".

Dea iwatn Weata, wou koa Zoachn fia s Genus ned hom, san maskulina oda gmischt. Es Gschlecht grod vo de "Rumpfastumpf"-Weata toud landschaftle weksln ej a mols goa ba da selman Leitnan.[10][13]

Kasus

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Es Kasussystem houd a poar Simpllifizirunga in Vagleich zen Standardjiddischn. Dej Pronomina hom nea zwou Furma, en Nominativ זי "zi", ער "er", מיר "mir" uaw. un en Oblik- oda Objektfall am eftan nou an gwenganen Dativ איר "ir", אים "em" un אונדז "undz", da wou nouch Preposiziona u fia s direkta Objekt gnutzt wiad.[13] Ba Nomina is Kasussystem ned rundum duachgholtn u houd geographischa Variaziona mid gringane Untaschid grod in n Noadn.[13][15] A generalisiats Paradigma fia de neadlinga Landschaftn warad des dou:

  Nominativ Dativ Akkusativ
Pronomen איך מיט מיר מיר
feminin די שוועסטער מיט די שוועסטער די שוועסטער
gmischt די קאָפּ מיטן קאָפּ די קאָפּ
maskulin דער טיש מיטן טיש דעם טיש
kollektiv די געלט מיט די געלט די געלט

Verb

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A Bsundahait von Littwischn Jiddisch is s, gweenle blouss האָבן "hobn" als wej a Hilfsverb fia d Vagangahait z nutzna, wej איך האָב געזעסן "ikh hob gezesn".

In Gengsatz zou de sidlinga Dialektna hod ma in Littwischn Jiddisch oagfongt fia n Kondizionol en Infinitiv statts an Partizip zen nutzn, wej איך וואָלט עסן "ikh wolt esn" statts איך וואָלט געגעסן "ikh wolt gegesn".

Woatschatz

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Recht vill Weata hom nou de Dialektna Untaschidd oda san goa nea in oana Varietet vatretn. I dej Sach flejssn zwej Faktoana eine, dej innanen Antwicklunga u da Eifluß vo de rundummatn Sprecha, wou dou ban Littwischn Jiddisch von n Littauischn u n Weisrussischn kumma.

Da littwische Dialekt u s Standardjiddisch

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Es Standardjiddisch is a Vaschnit vo Littwischa Fonetik u sidlicha Grammatik. Es standardjiddischa Vokalsystem, d. h. dej Asmauliring nou da Schrifd, is scheja identisch miḏ n wilnajiddischn Vokalismus mid da Asnama vo dea Weata תורה "toyre", מורא "moyre", אויג "oyg", בוים "boym" uaw., dea wou z Wilne u drumumma a eɪ hom un i da Standardsproch regulea af d sidlinga Oat asmauliad wean, wos zoufalle oda ned, fast de in 19. Jh. antwicklte Oatografi von Jiddischn widagibt.[16][17] Es andane gwichtinga littwische Schibbolet is d Vaweksling vo de Sibilantn, dej wou ned i s Standardjiddisch eine is, u wenn als wej a Resonanz vo den Paradigma littwischa Autoan freja awl gsagt hom, dass dej Nish-Endung -nes oda -nis gschrim wean mejad.[18]

Von an grammatischn Punkt aus is es Standardjiddisch sicha an sidlichn Dialtktnan gnejchta, owa a Reih vo neadlinga Bsundahaitn san aa i d Standardsproch eine. Entgeng an Litaua Jiddisch hod dej Standardsproch fa Beispil drea Genera in Eiklang mid de poulischnan u wolhynischn Dialektna, owa ej amols is es Gschlacht nou da neadlinga Oat, דער גלות "der goles", oda houd zwou Variantna, oa von n Noadn u de Onda von n Sidn, wej דער/דאָס ספר "der/dos seyfer" oda די/דאָס ווייב "di/dos wayb". Es git sogoa Weata, ba dea wou es Gschlecht von Standarddeitsschn kummt, iwa n Eifluß vo da selmoling jidischn Press, z. B. ist dej frejane littwischa Fuam דער האָפענונג "der hofnung", poulisch דאָס האָפענונג "dos Hofnung", i da Standardsproch (u heitztoḡ in littwischn Jiddisch) די האָפענונג "di Hofnung".[18]

Di Standardsproch toleriad aa lexikalische Bsundahaitn, vo vaschidnen Dialektn, bspw. זענען "zenen" u זיינען "zeynen", נישט "nisht" u ניט "nit", צוואָנציק "zwonzik" u צוואַנציק "zwanzik". Dej gnenntn Opposiziona un afgfejatn Freihaitn, wos es grammatischa Gschlecht õalangt, schaffn a groussa Fundgrum fia d literarische Stilisiring.[16]

Dej Situazion heint

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Litaun is i de Rouaniras- u Schintajoa, resp. in Holokaust, es Land mid da grejsstn Zol vo Opfan gweng u vo deastweng is d Zol vo Sprecha von Litaua Jiddisch stoak zrugg ganga. Dej blimanen Gruppn, dej wou dej Dialektt nu reḏn, san kloane Gmoina vo iwablimanen gflichtetn Jiddn u Misnagdim, dej wou nou freja wegga san, Jerusalema Perushim u dej moderatn Hassidim von Chabad. Dej Chabadnigl, dej grejssta Gruppn, reḏn am mearan weissrussischn Subdialekt.[19]

Es Aussteam vo dej eatlinga oda durtatn littwischn Varietetn hod nuh in 19. Jh. õgfongt. Dej Subdialekt san kaputt gmacht woan unta den Druck vo de Regionaln Standardna u da Standardsproch, de wou es jiddischa Schulsystem bracht houd. Umma dej Zeid vaschwinna Furma wej dej "Sabesdike Losn" oda dej Diphthong af n Noadn z Litaun, dej wou a grundets zwoats Element ghobt hom.[2] Z Amerika hod s a Tendenz gem es Genussystem zen daleichtan u seltane Weata duach Standardjiddisch oda English zen dasetzn.[19]

A groussa Toal vo nouchkrejgnatn Generazionan san iwe af ondane Sprochn, wej Russisch, English u Deitsch.

Beleg

[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
  1. ↑ מאַרק י (1951) אונדזער ליטווישער יידיש. אין: סודאַרסקי מ (רעד) ליטע, באַנד 1, ניו־יאָרק: 472–492
  2. ↑ 2,0 2,1 Weinreich U (1969) The geographic makeup of Belorussian Yiddish. In: Herzog M, Ravid W, Weinreich U (eds) The field of Yiddish: studies in language, folklore, and literature. Third collection: 82–101
  3. ↑ כ״ץ הד (2010) געדאַנקען, אידייען, רעיונות, מחשבות: וואָס איז די נפקא־מינה? און אַנדערע ענינימלעך. אַלגעמיינער זשורנאַל 38: 3.
  4. ↑ Weinreich U (1963) Four riddles in bilingual dialectology. In: American Contributions to the Fifth International Congress of Slavicists: 335–359.
  5. ↑ Peltz R (2008) The sibilants of Northeastern Yiddish: a study in linguistic variation. In: Herzog M, Kiefer U, Neumann R, Putschke W, Sunshine A (eds) EYDES (Evidence of Yiddish Documented in European Societies): 241–273.
  6. ↑ וויינרייך מ (1923) שטאַפּלען. פיר עטיודן צו דער יידישער שפּראַכוויסנשאַפט און ליטעראַטורגעשיכטע. "וואָסטאָק", בערלין, 260 זז.
  7. ↑ גוטמאַן ט (1928) די קאָנסאָנאַנט אַסימילאַציע אין זאַץ. פילאָלאָגישע שריפטן 2: 107–110.
  8. ↑ Sapir E (1915) Notes on Judeo-German phonology. The Jewish Quarterly Review 6: 231–266.
  9. ↑ 9,0 9,1 רייזען ז (1924) גראַמאַטישער מין אין יידיש. יידישע פילאָלאָגיע 1: 11–22.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 מאַרק י (1944) ‫די ליטווישע יידן און דער נייטראַלער מין‬ יידישע שפּראַך 4: 83–94.
  11. ↑ 11,0 11,1 Weinreich U (1961) The seven genders of Yiddish. An unpublished paper read at the Annual Meeting of the Linguistic Society of America, Chicago: 6 pp.
  12. ↑ רייזען ז (1924) גראַמאַטישער מין אין יידיש (המשך). יידישע פילאָלאָגיע 1: 180–192.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 13,3 Wolf M (1969) The geography of Yiddish case and gender variation. In: Herzog M, Ravid W, Weinreich U (eds) The field of Yiddish: studies in language, folklore, and literature. Third collection: 102–215.
  14. ↑ Jacobs NG (1990) Northeastern Yiddish gender-switch: abstracting dialect features regionally. Diachronica 7: 69–100.
  15. ↑ Verschik A (2001) On the dynamics of article use in Estonian Yiddish. Folia Linguistica 35: 337–370.
  16. ↑ 16,0 16,1 קאַץ הד (1993) תקני תקנות. פראַגן פון יידישער סטיליסטיק. אָקספאָרדער יידיש, אָקספאָרד, 348 זז.
  17. ↑ קאַץ הד (1994) נייע גילגולים פון אַלטע מחלוקתן: די ליטווישע נאָרמע און די סיכסוכים וואָס אַרום איר. ייוואָ בלעטער נייע סעריע 2: 205–257.
  18. ↑ 18,0 18,1 שעכטער מ (1994) ליטוויש־דיאַלעקטיש שפּראַכוואַרג אין גינזבורג און מאַרעקס געזעמל. ייוואָ בלעטער נייע סעריע 2: 181–204.
  19. ↑ 19,0 19,1 Jochnowitz G (1968) Bilingualism and dialect mixture among Lubavitcher Hasidic children. American Speech 43: 182–200.
Voh „https://bar.wikipedia.org/w/index.php?title=Litaua_Jiddisch&oldid=766061“