Nutza:Mucalexx/Diphtonge

Aus Wikipedia

Diftónge (Rutschlått)[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Tipisch firs Baerische is dé Baebehoidung voh dé middelhóchdeitschen Diftónge ie, üe, uo ois ia und ue, wia in Gmias, griassen, Brueder („Gemüse, grüßen, Bruder“). Dodazue kumman dé naechen Diftónge ej (ë), öi (ë), oi, ui/ü, dé ås da Vókalisiarung voh l noch Vokal zu i éntstånden san:

Diftóng Baespü standarddeitsch Diftóng Baespü standarddeitsch
ea - er i hear ich höre ei nei neu
oa - or / aa i woass / i waass ich weiß oi foin fallen
ia d'Liab die Liebe ej, ë, ö schnej, schnë, schnö schnell
ue i due ich tue ui bfui pfui
au / å i schau / i schå ich schaue óu Dóud Tod

oids vs. jungs "ei" (ae / ei)[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A bsunders Merkmoi vom Baerischen is da Diftóng oa bzw. ésterraechisch aa åsgsprochen, der ås'm middelhóchdaetschen ei éntstånden is. Der Låtwåndel bedrifft ower nur'as sógnånnte ëdare ei vom Deitschen, néd ower'as jingane ei, dés erscht im Zug voh da neihóchdeitschen Diftóngiarung aus'm middelhóchdeitschen långan i (î) éntstånden is und désswéeng an Låtwåndel nimmer midgmocht hod. Désswéng haasts åf Baerisch hoid „oans/aans, zwoa/zwaa, drae“ (oans und zwoa håm a ëters ei ois Ståmmvókal, drae a jingas ei, dés åf Middelhóchdeitsch noh drî ghaassen hod.

Im Baerischen gibts noh dridds, noh jigers ei, dés durch dé Éntrundung vom Diftóng nhd. eu, äu éntstånden is, der vom Diftóng mhd. iu, bzw. mhd. öu obståmmt. (Dé Éntrundung hod ower in d' maasten tiróier Mundorten néd stoddgfunden.)

Låt middelhóchdeitsch baerisch neihóchdeitsch énglisch
oids ei ei oa / aa z. B. gloa(aa)h, Goa(aa)ss, Stoa(aa)h, Loa(aa)b, hoa(aa)zen ei, z. B. klein, Geiß, Stein, Laib, heizen small, goat, stone, loaf, heat
middlers ei î ei / ae / ai z. B. weiss, dreim, reiten, Leiwé ei, z. B. weiß, treiben, reiten, Leib white, drive, ride, life
jungs ei iu ei, z. B. nei/neig/neich, deier, Deifé, Greiz, Hei/Heing eu, z. B. neu, teuer, Teufel, Kreuz, Heu new, dear, devil, cross, hay

Åmerkungan: Um ausser z'finden, wos fir'a deitsches ei im Baerischen zu oa/aa werd, und wos fir aans néd, hüfft maastens a Bligg åfs Englische. Im Englischn éntsprichts ëtare ei maast am o óder ea, 's jingare is dagéeng a i und werd énli åsgspróchen wia im Baerischen.

Gaestliche Werter[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Geem duets ower'aa Åsnåman voh da Låtregel ei -> oa, dé vuroim Werter bedreffan, dé durch eanern Bråch im Góddesdeanst in eanarer oiden Gstoit bewort worn san; dodabae håndelt sa sé um Gaest, Flaesch, haelig und an Mónadsnåm Mae, dé im Baerischen normalerwaes Goast, Floasch, hoalig und Moa haassen miassaden, ower só im Baerischen exdrém së Es gibt owa Ausnahma vo da Lautwandlregl ei > oa, de wo vor oim Weata betreffa, de wo durch ian Brauch im vom Godsdeanst in iara oidn Gstoit bewoart worn san; dabei handeltsa si um Geist, Fleisch, heilig und en Monatsnam Mai, de wo normalaweis Goa(aa)st, Floa(aa)sch, hoa(aa)lig, und Moa(aa) haassn miassadn, ower só im Baerischn exdrém sëten san.