Nutza:Mucalexx/Vokale

Aus Wikipedia

Vókale[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

's Baerisch-ésterraechische unterschaedt långe und kurze Vókale. Wia im Standarddeitschen werd dés durch dé Åhzoi voh dé nochéfóiganden Kónsónanten zum Åsrugg brocht. Steet neter glae aah Kónsónant noch'm Vókal, dånn is der in da Regel lång; wånn zwaa óder merane Kónsónanten fóing, dånn is'a kurz. Bae Vókale dé noch merane Kónsónanten lång åsgsprochen wern, wern dé vadóbbét (Fiisch, Viicher, Fróosch usw.) Vókale dé vur'am h, n, m steengan, san nasoie Vókale. (voh, dånn, månche, lång)

Im Baerischen san vóigande Vókale unterschaedbor:

  • a - is as normaale helle à, Ówocht: dés hëlle a wird vadóbbét, wånns aus am hóchdaetschen "au" entståmmt.
  • å - is as middlare a und entsteet maastens im ésterraechischen aus am hóchdeitschen "au", ba månche regiónoie Werter aa néd - åffé, Hås, drårig, åft (regiónoi)
  • e - is as óffane e, wia in Ledschen, beten, Dregg
  • é - is as gschlóssane e, wie in Bétt, Déggé, dés (ba da Vadóbblung wird da zwaate Vókal néd exdra kénnzaechnad (Fréesch)
  • i - vur h, n, m nasoi
  • o - is a óffanes o, wia in Stoot, Hosen, mochen
  • ó - is as gschlóssane o, wia in gschlóssen, Fróosch, Hósen, Bót, Dósen - ba da Vadóbbelung wird da zwoate Vókal néd exdra kénnzaichnad (Fróosch)
  • u
Vókal Baerisch Standarddeitsch
hëlles a Draam, Baam, Glaam, Vókal Traum, Baum, Glaube, Vokal
hëlles é Héndl, Bétt Huhn, Bett
dunkles e Beder, bedt! Peter, bete!
i gwiiss, wissen gewiss, wissen
dunkels o wos, Wosser, hom was, Wasser, haben
ó Ófer/Ófen, óffa/óffen Ofen, offen
u Zug, zrugg, kumm! Zug, zurück, komme!

Umlautt[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • ë / ö - is dé óffane Versión vom hóchdeitschen "ö" - Hëffen, Gëd, schnë, (Höffen, Göd, schnö)
  • ü / y - vü, spün, i wü usw. (vy, spyn, i wy)
  • dés ä werd im baerischen gschtrichen, maastens wirds zu é, gånz sëten zu e (Lånd - Lénder, Stod - Stéd)

hëlles vs. normales a[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Fónólógisch unterschaedt ma im baerisch-ésterraechischen zwischen zwaa a-Gwaliteten. Dés haasst, es werd zwischen hëllem a (à) und normal-a a unterschin. Dés hëlle a kummt aus'm Middelhóchdaetschen ä, bzw. voh d'Diftónge ou/öu, im Weanarischen aa ås'm Diftóng ei. Só haassts im Baerisch-ésterraechischen lar im Vaglaech zum standarddeitschen leer, ås mhd. lære, i glaab im Vaglaech zu ich glaube, ås ich g(e)loube, wean. haass im Vaglaech zu hoass und heiß, ois ås'm mhd. heiz.

Dé Vadretung firn middelhóchdaetschen a-Laut is dagéeng fir gwénlich a „vadunkelts“, dés wos schoh ins o iwergeet. Só werd ås middelhóchdeitsch wazzer, hase, wâr baespüswaes Wosser, Hos, mochen im Vaglaech zu standarddeitsch Wasser, Hase und machen. Vuroim bae da Diminutivbüdung mid dé Suffixe -l und -al dritt a Umlåd aeh, d. h. aus o werd a hëlles a (à).

Gschlóssans vs. óffans e[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A fost jeeds betóonte kurze e is im Baerischen gschlóssen (im Géengsoz zum Hóchdeitschen: do sans olle óffen). Es gibt glae a bor Werter mid am kurzen óffanen e; a gueds Baespü dodafir is: Bédd (Bett) - mid gschlóssanem é - vs. beten (beten) - mid am óffanen e. Im Hóchdeitschen is dés genå åndersrum; 's Wurt „Bett“ hod a óffans (weu kurzs), 's Wurt „beten“ a gschlóssans (weu langs) e.

Unbetonts i bzw. e[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Neem am néd betónten a gibts aa'ran waedern unbetóonten Vókal im Baerischen, der zwischen i und e steed und je noch Dialekt Richtung é óder Richtung i gspróchen werd. Er is maastens ås da Neemsüm -el éntstånden - z. Bsp. in Wertern wia grabbé(i)n óder Daefé(i)

ó vs. o[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

's gschlóssane ó werd im Baerischen gwéenlich ois ó widergeem, 's óffane o. Ma muess sé ower genauer åhschån wóher dés kummt. 's o is gwéenlich a vadungelts „a“ - oisó a a dés'm óffanen o wia im hóchdeitschen „Rost“ éntspricht. Fir hóchdeitsche Oern glingt dés wia'ra o. Weul dés mi'm Zåmmanfoi mi'm gschóssanen ó firt, dés iwrigens in vü baerische Dialektt zu óu wird, is's glae nóheliingd, das ma dé zwaa „o“-Oarten unterschaedt, Róst (Rost) und Rost (Rast) san ahfoch zwaa bor Schue. Désswéeng unterschaedt ma im baerischen ó und o.

Schwa-Låt[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In d'maasten baerischen Dialektt hod da Schwa-Låt, der am néd betónten e im Standarddeitschen éntspricht, kaan Fónémstatus. Regiónoi kummt'a in bstimmte Bósiziónen ois Allófón zue'ram unbetónten a und i åf.

Åssprooch voh Ortsnåman[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In fost olle baerischen Ortsnåman, dé åf -ing énden, muess a ggf. im Ståmm vurhåndanes -a- hë åsgsprochen wern; oiso „Plattling (Plàttling)“ (und néd „Plottling“) und „Garching (Gàching)“ (stott *„Gorching“), aa „Garmisch (Gàmisch)“ (stott „Gormisch“) und „Graz (Gràz)“ (ned „Groz“ – dé Stod hod im Middeloider „Grätz“ ghaassen und dodraus hod sé's hëlle a entwiggét). Åsnåman san ower månche Ortsnåman mid -all- wia „Boing“ (Palling), „Dolling“ (Thalling).