Boarische Grammatik (Verbn)

Aus Wikipedia
Da Artikl do ghead za da Artiklsommlung iwa'd Grammatik vo da Boarischn Sproch.
A Iwasicht iwa olle Artikl zan Thema findd ma in Boarische Grammatik.

Thema vo dem Artikl san de Verbn und eana Konjugation.

Infinitiv[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

D Infinitiv-Endung is normoiaweis -n. De ko se owa vaendan, je noun Laut dea wou voa irer stejd. Wej des gnau is, des stejd in da druntan Tabej za de Gengwartsfoama mid drinnad.

Gengwart[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Gem touts grammatisch de easchte, de zwoate und de dritte Peason Singular und Plural. Unta de Pronomen stenga de Normoiendunga, dej kinna se owa je nouch da boarisch-grammatischn Verbkategorie endan.

Kategorie Standarddeitsch
Infinitiv
Boarisch
Infinitiv
1. Peason Singular 2. Peason Singular 3. Peason Singular 1. Peason Plural 2. Peason Plural 3. Peason Plural
i du eă/deă, si/de/NB:dej, s/es/dees miă ees/iă/
NB:enk(s)/(de)ets/diăts
si/de/
NB:dej
-en -n ---- -st -t -n, -ma -ts -n, -nd
Normoifoam wetten wettn wett wettst wett wettn
WMB aa: wettma
wetts wettn
WMB aa: wettnd
…ben leben leem leb lebst lebt leem
WMB aa: leema
lebts leem
WMB aa: leemd
…gen legen leeng leg legst legt leeng
WMB aa: leengma
legts leeng
WMB aa: leengd
…den reden ree(d)n red redst redt ree(d)n
WMB aa: ree(d)ma
redts ree(d)n
WMB aa: ree(d)nd
…men, …ngen, …nen rennen renna renn rennst rennt renna(n)
WMB aa: rennma
rennts renna(n)
WMB aa: rennand
…fen, …ken, …chen hoffen, denken WMB/Sid-NB: hoffa, denka
Noad-NB/OMB/SB: hoffm, denkn
hoff, denk hoffst, denkst hofft, denkt WMB/Süd-NB: hoffa(n), denka(n)
Nord-NB/OMB/SB: hoffm, denkn
WMB aa: hoff(b)ma, dengma
hoffts, denkts WMB/Süd-NB: hoffa(n), denka(n)
Noad-NB/OMB/SB: hoffm, denkn
WMB aa: hoffand, dengand
…eln,. .ern, …nen, …men ordnen ordnan ordnat ordna(t)st ordnat ordnan ordnats ordnan
WMB aa: ordnand
unreglmess tun doa/duan
NB: dou
dua
NB: dou
duasd
NB: doust
duad
NB: dout
dean/duan/dan
WMB aa: deama/damma/doama
NB: dejn
deads/dads/duads
WMB aa: doads
NB: dejts
dean/dan/duan
WMB aa: doand
NB: dejn
unreglmessi sein soai
NB: soaoa
bi/bin bisd
SB: bisch(d)
is
SB: isch
han/san
WMB aa: hamma/samma
SB: sein
hads/sads/seids han/san
WMB aa: hand/sand
SB: sein
unreglmessi haben hoom/hoom
NB: hoom
hob/ho/hob
NB: ho/hob
host/host
NB: host/houst
hot/hot
NB: hot/hout
hom/hom
WMB aa: hamma
NB: hom
hobts/hobts
NB: hots/houts
hom/hom
WMB aa: hammand
NB: hom
unreglmessi sehen seeng
NB: seeng/seea
seg/sig/siag
NB: siich/siia
segst/sigst/siagst
NB: sigst/siiast
segt/sigt/siagt
NB: sicht/siiat
seeng
WMB aa: seengma
NB: seeng/seea(n)
segts
NB: sechts/seeats
seeng
WMB aa: seengd
NB: seeng/seea(n)
unreglmessi gehen, stehen geeh, steeh
NB: geejh, steejh
gèh, stèh
NB: gèjh, stèjh
gèhst, stèhst
NB: gèjhst, stèjhst
gèht, stèht
NB: gèjht, stèjht
genga(n), stenga(n)
WMB aa: gemma, stemma
gèhts, stèhts
NB: gèjhts, stèjhts
genga(n), stenga(n)
WMB aa: gengand, stengand/stennand

Easchte Vagongaheit[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De easchte Vagongaheit wead in Bayern in so guad wia olle Fej mid da zwoatn umgonga:

Standarddeitsch So sogd ma s af Boarisch
ich sah i hob gseng (oda aa: ho / han gseng)
ich ging i bin ganga
sie floh se is dovogloffa/davogrennd/obghaud (in Wean aa: sie is ahpascht)

Owa es gibd a boa wenige Verbn, de wos a Imperfekt hoam:

Standarddeitsch So sogd ma s af Boarisch
ich wollte i woidd
ich war i wo/wo/woa

Undam Strich is's owa aso, doss ma, wo s gehd, de zwoate Vagongheit nemma soit! Nua wonn's wiakli ned ondast gehd, ko ma af's Imperfekt zruckgreifn.

Zwoate Vagongaheit mid "hom" oda "sei"[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Standarddeitsch So sogd ma s af Boarisch
gesessen, gelegen, gestanden haben gsessn, gleng, gstandn sei'
ich habe gesessen, gelegen, gestanden i bin gsessn, gleng, gstandn

De Weata, de wos om gnennd worn san, wern oba aa im östareichischn Hochdeitsch mid "sein" buidd.

Dritte Vagongaheit[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Aa s Plusquamperfekt gibd's im Boarischn, s wead owa ondas buidd wia im Deitschn, zwoa mid de sejm Huifsverbn hoam und sei, owa ondare Stejung. Es is eingtli recht oafoch, stott doss as Huifsverb in da easchtn Vagongaheit stähd, des jo im Boarischn quasi ned gibd, weads hoid in da zwoatn heagnumma. As Plusquamperfekt gibd's owa ned in olle Dialekte im boarischn Sprochraum.

Standarddeitsch So sogd ma s af Boarisch
ich hatte gesehen i hob gseng ghod
ich war spazierengegangen i woa spoziangonga gwen
ich hatte gelebt i hob glebd ghod
ich hatte gehabt i hob ghobd ghod

Wia im Deitschn is as Verb "sei" im Plusquamperfekt zan buidn: ich war gewesn = i waa gwen

Da Konjunktiv[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da Konjunktiv Presens[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da grammatische Konjunktiv Presens kummd im Boarischn nua in a poar fesde Wendunga voa, wia hölfgod oda (va)göltsgod. Gnumma wead do da Indikativ: D Muata sogt, es gejt irer guat.

Da Konjunktiv Perfekt[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da grammatische Konjunktiv Perfekt kummd goaned voa. Gnumma wead aa do da Indikativ: Da Votter sogt, er hout garwat., oda aa da Konjunktiv Plusquamperfekt: Da Votter sogt, er hejt garwat.

Da Konjunktiv Plusquamperfekt[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

As grammatische Konjunktiv Plusquamperfekt gibd's ois Konjunktiv II fia de Vagongaheit: D Muater war ganga., Da Votter hejt se gwundert.

Da Konjunktiv Imperfekt[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da grammatische Konjunktiv Imperfekt is rundum lemda, da weat ois Konjunktiv II fia de Gengwart hergnumma fir des, wos niat wirkle passirt, wos niat gwis is (Irrealis), wos ner gwinscht (Optativ), megli (Potentialis), bdingd (Konditionalis) is, und aa nua fia ondare Feiheitn in deara Oart und Weis. Da Konjunktiv teid se in zwoa Foama af, oane de wo mid da Endung -ad buidd wead (Oawoat-Konjunktiv), und oane, de wo mid dad umschrim wead: D Muater essad., Da Votter gangad. und D Muater dad essn., Da Votter dad geh.

D Foam mid dad gehd nua weita in de nua grod denkde Richtung. Weidas brauchd ma's, wenn 'ma bsondas hefli sei moch: DanS a wengal zammrucka?, I hejt gern an Schwainsbroun., I dad song.. Hefli is aa da Oawoat-Konjunktiv: I grejchad an Schwainsbroun., I moanad.

Da Oawoat-Konjunktiv kummd in drei Foama voa, nemli: schwochs Verb + -ad, stoaks Verb + -ad und stoaks Verb ohne de Endung. De stoakn Foama wean in de heiding Dialekt owa imma wenga. Easetzd weans duach de schwochn Foama, de wo af -ad endn.

Im noadboarischn Sprochraum griang de stoakn Foama gean iwahapd wia de schwochn -ad oghengd. Weida wean de stoakn Forma durn zan ostfrenkischn Sprochraum hi glei goa duach de schwochn easetzd. Ausgnumma san freili de Weata, de wo koane schwochn Foama hom.

In da Tabej ejtz is a Auswoih vo Weata afgnumma, mid olle Foama, de wos in de boarische Dialekte gibd. Ned olle Foama wean owa iwaroi brauchd. So ko's sogoa, doss oanige Foama ois vakeahd empfundn wean, trotzdem's woondasd richti san.

boarische Foamagruppm Standarddeitsch boarische stoake Foam boarische schwoche Foam boarische gmischde Foam
Onne a stoake Foam im Boarischn wia de ollameisdn Verbn.
Ob a Verb im Standarddeitschn schwoch oda stoak is, hod mid'm Boarischn nix z toa.
ich redete / ich würde reden ---- i redad ----
ich büke / ich würde backen ---- i bochad ----
Ohne a schwoche Foam, nua de vuin Weata. ich hätte i häd, NB: i häid ---- ----
ich wäre i war ---- i warad
ich könnte i kannt, i kunnt ---- i kanntad, i kunntad
ich täte, ich würde
(schau untn)
i dad ---- ----
Weata mid stoake, schwoche und gmischde Foama. Finna lejn se heidz'dog nua a poa Duznd Weata. ich würde
(schau untn)
i wur i werad i wurad
ich gäbe i gab i gewad i gawad
ich fände i fand i findad i fandad
ich ginge i gang i gäad, NB: gèjad i gangad
ich stünde i stand i stäad, NB: stèjad i standad
ich käme i kam i kemmad, NB: kummad i kamad
ich ließe i liaß, NB: lejß i lossad, NB: loußad i ließad, NB: lejßad
Ba deane Weata untascheidn se de Foama bedeitungsmessi a weng. ich sollte i soit, NB: i sollt i sollad i soitad, NB: i solltad
ich wollte i woit, NB: i wollt i wollad i woitad, NB: i wolltad
ich möchte i mecht i mechad, i michad ----

Nun zan Woat "würde": Wonn nimmd ma i wua und wonn i daad? Des is gonz oafoch:

On so oam scheena Dog ded I long spozian geh.
On so om scheena Dog dad i long spozian geh. (Umschreiwung van Konjunktiv)
Ba diesm Ehemo ded i sicha varuckd wean!
Bei dem Ma do wua i gwies naarisch! (oafocha Konjunktiv vo wern)

Infinitivkonstrukziona[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Im Standarddeitschn gibds de Meglikeit, on Nemsotz noch'm Musta "um etwas zu tun" zum vawendn. Im Boarischn wead des vamiedn und stottdessn mid om Nemsotz mid "weil", "dass" oda "damit" umgonga.

Standarddeitsch So sogd ma's af Boarisch
Beispuisotz Da Hintagrund Beispuisotz Da Hintagrund
Ich gehe nach Hause, um meine Suppe zu essen. "um zu" weisd af a Obsicht hi I geh hoam, weil i mei Suppn essn wui./ I geh hoam, mei Suppn z'essn. de Obsicht wead duach's Verb "woin" vadeitlichd, oda s'wead wia im deitschn a Infinitivkonstruktion heagnumma.
Ich wischte die Scheibe, um besser hindurchsehen zu können. "um zu" weist auf des Ziel vo dera Handlung hi I hob de Scheim gwischt, damid i mera sieg. duach's Weatal "domid" wead vadeitlichd, doss de Handlung a Zui hod

Obkiazunga[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]