Roşia Montană

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Hausrukfiatlarisch gschriem worn.
Roşia Montană
Goldbach
Verespatak
Wappen fehlt
Hilfe zu Wappen
Roşia Montană (Rumänien)
Roşia Montană (Rumänien)
(46° 17′ 50″ N, 23° 7′ 40″O)
Basisdatn
Stod: Rumänien
Historische Region: Simbiang
Kroas: Weißenburg
Koordinatn: 46° 18′ N, 23° 8′ OKoordinaten: 46° 17′ 50″ N, 23° 7′ 40″ O
Zeidzon: OEZ (UTC+2)
Hächn: 800 m
Fläch: 41,61 km²
Leid: 3.398 (1. Juli 2007)
Dichtn: 82 Eihwohna je km²
Postloatzoi: 517615
Telefonvoawoi: (+40) 02
Kfz-Kiazl:
Vawoitung (Stand: 2004)
Oat vo Gmoa: Gemeinde
Oatstei: Roşia Montană, Bălmoşeşti, Blideşti, Bunta, Cărpiniş, Coasta Henţii, Corna, Curături, Dăroaia, Gârda-Bărbuleşti, Gura Roşiei, Iacobeşti, Ignăţeşti, Şoal, Ţarina, Vârtop
Buagamoasta: Eugen Furdui (PD-L)
Adress: Str. Principală, nr. 184
loc. Roşia Montană, jud. Alba, RO-517615
Roşia Montană fum Beag aus gseng

Roşia Montană (ungarisch Verespatak, deitsch Goldbach, lodainisch Alburnus Maior) is a Oat in Simbiang, dea Mitn in de Abusen-Beag (rum. Munţii Apuseni) ligt und foa oim dafia bekaunt is, wai doat Goid in de Beag zan findn is. Da rumenische Naum hoast so fü wia "Roda Beag". Schau seid da Römazeid wiad doit noch Goid und aundane Eaz gsuacht und aso hod ma a wichdige archeologische Fund aus deara Zeid gmocht. Dea Beagoawataoat is umara 80 km noadlwestlich fu Alba Julia und ghead zum dem Judeţul (Beziak) dazua. In lezda Zeid is de Oatschoft in d'Red kema, wai a kanadischa Konzean doat a grosse Dogbau-Min mocha wü und dafia a Tei fum Oat ogrissn wean soid.

Römazeid[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Roşia Montană is oane fu de Schdön in Airopa wo am mearan Goid zan findn is. Schau seid 2000 Joa wiad doat noch Goid grom. Des woa a oana fu de Hauptgründ warum da remische kaisa Trajan im Joa 106 noch Grisdus des Dakareich earowat hod und de Gegend ois Brovinz Dacia Tei fum Remischn Reich woan is. Em wengam Goid fu Roşia Montană haum de Röma eana Gebid iwa de relatif sichane Deanagranz ausgwaidigt und Dakien zu eanam Reich dazua dau, obwoi des fü schwara zan fatiadign woa und fü exponiada woa. As Goid is in remisch Zeid mim Schif iwan Flus Muresch bis zu da Deana gfiad woan und fu doat waida bis zan Schwoazn Mea. Fu doat is daun waida dransboatiad woan, bis noch Rom. Da lodainische Naum fu deara Oatschoft woa zu deara Zeid Alburnus Maior.

Nochdem in deara Gegend de Westgotn aufdaucht han und de Röma massig Schwiarigkaidn gmocht haum, hod da Kaisa Aurelianus im Joa 270 noch Grisdus bschlossn, das de gaunze Brovinz Dacia wida aufgem wiad und si de Legionen hinta de Deana zruk ziang. Aso is a da Beagbau in Roşia Montană aufgem woan. De unruage Log im Grenzgebid und de schdiamische Fökawaundarungszeid haum fahindat, das de Röma doat waida im gressan Schdü noch Goid suachn kinan.

Fum Mitloita bis zan Komunismus[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Aus da Zeid nochn Remischn Reich woas ma ned bsondas fü üwa de Gschicht fu da Region, blos duach a boa archeologische Fund hod ma a boa Infoamazionen saumin kina. Es miassn owa a slawische Leit in deara Gegend fu de Apusen-Beag glebt haum, wai's rund um Roşia Montană a slawische Oats- und Flusnaumen gibt. Da Goidobbau is owa eascht am End fum Mitloita is wida in Schwung kema, nochdem de ungarischn Kini, denan de gaunze Region domois ghead hod, neiche Sidla ins Laund ghoid haum. Aus da mitlan Rheingegen han de heiting Simbiaga Saxn ins Laund kema, aussadem han ungarische Sidla dazua kema und de Sekla han in deara Grenzregion augsidlt woan. Duach de dauande Gfoa duach de Griag mid de Diakn is owa da Goidobbau nia im gressan bedrim woan. Eascht nochdem de Diakn endgültig fajogt woan han und Simbiang zu de Habsbuaga kema is, haum de Inschinea und Beaglaid ghoid und de Beagweak neich ausbaud. Unta da Maria Teresia (1717 – 1780) is so des Goid fu Roşia Montană sogoa zu oana fu de wichdigsdn Gödgwön fia s'Habsbuagareich woan. Nochn Easchdn Wödgriag is de gaunze Region zu Rumenien kema und is da Goidobbau woa waida a wichdige Ainnaumegwön fia's Laund. Nochn Zwoatn Wödgriag san ole Beagweak fum jez komunisdischn Schdod entaignet und faschdotlicht woan und da Goidobbau is waida indusdrialisiad woan. 1975 is daun sogoa a Dogebau-Mine znegst fum Oat entschdaundn. De Min is fu da regionaln Rosiamin-Fiama bedrim woan, ana Dochda du da schdotlichn Regia Autonomă a Cuprului din Deva (RAC). In deara Zeid hod da Goidbeagbau iwa 700 Leit bscheftigt und woa da wichdigsde Oawatgeba in da Gegend.

Situazion heit[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Noch da Ceacescu-Zeid woan de gaunzn industrieln Beagweaksaunlong zimlich faoitat und owigwiatschoft. Da neiche demokratische rumenische Schdod hod owa dringend Göd und foa oim Devisn braucht und aso hod ma schö amoi zan iwaleng augfaungt, wia ma in Goidbeagbau wida neich in Schwung bringa kintad. Auf da Suach noch auslendische Kompanions hod si a Auslaundsrumene aus Kanada gmöt, dea faschbrocha hod, das a mid seim Göd de Beagweak renoviad, waun a fum Schdod a Schüaflizenz griagt. Auf des aufi is eam 1995 de Lizenz zan Goidbeagbau in ana Gegend fu 23 km² rund um de Oatschoft gem woan. Dea Rumeno-Kanadia Frank Timiş woa owa a weng a zwilichdige Gschdoit und woit neta a schnös Göd mocha. Ea hod de Lizenz an de Roşia Montană Gold Corporation (RMGC) waida fakauft, an dea zu 80% da kanadische Beagbaukonzean Gabriel Resources und zu 19,3% da rumenische Schdod bedailigt is. Investiad is owa laung nix woan und aso is de gaunze Gschicht in Rumenien zu am risign Politkskandal woan. Nem deara wiatschoftlichn Gschicht und de unduachsichdign Finanztransakzionen dahinta, haum si owa oiwai mea Leit Soang gmocht, wos in Roşia Montană mid da Umwöd gscheng dad, waun wiakli a neichs Dogbau-Beagweak im grossn Schdü entschde dad.

Beagweaksaunlogn hinta Roşia Montană aus da Zeid fum Komunismus

Im Joa 2000 hod's im Noadn fu Rumenien a grosses Umwödunglik gem. Znegst fu Baia Mare is bai am Beagweak a Schdaubekn brochn, wo hochgiftigs Zianid gsaumit woan is und de gaunze gifdige Bria is mim Wossa bis noch Ungan gruna und hod in Flus Theiss komplet faseicht. Fost im gaunzn Flus san ole Fisch gschdoam und as Wossa woa natiali neama ois Drinkwossa oda zan schbrizn fu de Föda zan fawendn. Des Earaignis hod in Rumenien und natiali an in Ungan de Leit eascht so richdig bewust gmocht, wia gfealich aso a Beagweak is, in dem mid Kemikalien as Eaz ausn Schdoa glest wiad. Daduach is a da Protest geng des Brojekt in Roşia Montană oiwai gressa woan und Umwödschiza fu Bukarest, owa a fum Auslaund haum de Gfoa fu so am neichn Goidbeagweak aufzoagt. Foa oim wia aufkema is, das des Beagweak genau in da Mit fum Oat entschdee soid, haum a de dosing Leit zan iwaleng augfaungt, ob des Brojekt fu da kanadische Beagweaksfiama wiakli so guad wa.

Nochdem de Regiarung fum Ion Iliescu launge Zeid des Beagweaksbrojekt auf Ais glegt hod, is owa entgeng de gaunze Protest ausn In- und Auslaund de gaunze Gschicht wida neich in Schwung kema. Foa oim das da Goidbrais intanazional oiwai waida gschding is, hod de Bedailigtn glokt, das do nu a neichs Dogbaubeagweak gmocht wiad. De oide Mine aus da komunisdischn Zeid in Gura Roşiei is nemli oiwai unprofitabla woan und hod zan Schlus schau Subvenzionen braucht (3 Milionen US-Dollar im Joa 2004) und is desweng im 2006a Joa nu foam EU-Baidrit fu Rumenien zuagschbead woan. Glaichzeitig hod de Gabriel Resources oiwai mea Haisa in und um Roşia Montană aufkauft und damid augfaunga das's de Leit osidln. Es san sogoa schau a boa Haisa ogrissn woan, damid doat de neiche Mine baud wean kau. De kanadische Goidfiama argumentiad a, das se an Haunf neiche Bosdn schofn wean und so de Leit in da Gegend a Oawad griang und ned owaundan miassn und das se aussadem modeane westliche Dechnologi ins Laund bringan, mid dea da Beagbau fü umwödschonenda bedrim wean kau. Des bezaifln owa wida de Umwödschiza, wai fian massivn Ainsoz fum hochgifding Zianid haum's dawai koa Altanativn gfundn.

Duachn EU-Baidrit 2007 is de Situazion nu kompliziada woan, wai si jez a nu de zuaschdending Schdön in Brüssl aigschoit haum und aso is's bis heit ned kloa, ob aus dem Brojekt nu wos wiad oda ned. Fian Oat Roşia Montană is's owa woaschainli e schau z'schbod, wai schau an Haufn Haisa ogrissn woan san und fü Leit wek zong san. Des neiche Beagweak is owa bis dato nu ned in Bedrib gaunga.

Archeologi[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

D'Ruinen fu Alburnus Maior

Duach des das in Roşia Montană schau fu de Röma Goid obbaud woan is, hod ma in da Gegend a an haufn wichdige archeologische Fund gmocht. Nem faschidane Haisa und Beagweaksschdoin aus da Römazeid, hod ma unta aundam a 25 Wogsdofin mid lodainische Text gfundn, de fia de Gschichtsfoaschung bsondas wichdig san. Auf denane Dofin woan juarisdische Text drauf, wia a Oawadsfadrog, a Kreditfadrog und a Bochtfadrog aus da remischn Zeid. Ma hod zwoa foahea as Remische Recht schau guad kent, wai aus da Zeid fum Kaisa Justianian I. (527–565) a Kodifiziarung fu de remischn Gsez iwalifat is, owa wia des im Oidog wiakli woa, hod ma ned so genau gwust. Bis auf de Wogsdofin fu Roşia Montană woas ma blos fu Papürusschrifdn aus Egiptn wia de Rechtspraxis im remischn Reich genau ausgschaud hod. Duach de Dofin woas ma a, wos da Oat fia an Schdatus im Remischn Reich ghobt haum muas. Wai si nemli de Personen de do fia keman, auf Gsez beruafn de neta an remischn Biaga zuagschdaundn is, muas Alburnus Maior a vicus oda a pagus gwen sei oda zu mindest muas da Oat an aiganen bsondan Rechtsschdatus ghobt haum. An Text fu de Wogsdofin aus Roşia Montană kau übrigens a jeda söwa nochlesn im Corpus Inscriptionum Latinarum III, Seitn 921 ff, Corpus Inscriptionum Latinarum III 260-1277. A de Beagweaksschdoin aus da remischn Zeid, de auf rumenisch galerie hoassn, kau ma heit nu besichdign, zu mindest so laung bis des neiche Beagweak wiakli baud wiad und daduach a de archeologischn Fund kaput gmocht wean.

FanFest[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Said 2004 wiad auf ana Oim owahoib fu Roşia Montană jeds Joa im Soma a Protestfestival geng des Goidminenbrojekt faaunschdoit, des si FanFest nent. As Woat "fan" hoast auf Rumenisch Hai und des Festival hoast aso, wai doat wo des Beagweak baud wean soid, recht fü schene Oimwisn han, wo im Soma Hai gmocht wiad und oiwai fü Haimandl umadum schdengan. Unta dem Motto "Romania fără Cianuri!" (Rumenien one Zianid) schbün auf dem Fesdl auf mearane Dog fadailt oiwai an Haufn Bends, sowoi rumenische ois wia a wöche fu wo aundas, de aus Solidaridet mid de Umwödschuzoaganisazionen, de des faaunschdoitn, auf eana Gasch fazichdn. Da gaunze Beag, auf dem des Festival schdot fint, soid übrigens duach des Dogbau-Beagweak sukzessiv odrong wean.

Vorlage:Großes Bild/Wartung/Breite mit Einheit

Panoramabüdl fum FanFest in Roşia Montană, am Protestfestival geng des Goidminenbrojekt. Gauns links siagt ma an Tei fu da Goidmine de's schau seid da komunisdischn Zeid gibt. Rechts danem is unt d'Oatschoft
Panoramabüdl fum FanFest in Roşia Montană, am Protestfestival geng des Goidminenbrojekt. Gauns links siagt ma an Tei fu da Goidmine de's schau seid da komunisdischn Zeid gibt. Rechts danem is unt d'Oatschoft

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Im Netz[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]