Boischpü in Mesoamerica

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Owaöstareichisch gschriem worn.
Bei de Olmekn und da Tlatilco Kuitua hod ma de ödastn Boischpüplotz aufgfundn
A Schpülarin aus Xochipala-Guerro
Schpüfigurine aus Teuchitlan

Untam Boischpü in Mesoamerica oda Ballspiele in Mesoamerica vaschtäd ma Boischpü in da präkolumbischa Zeid in Mesoamerica, des woa sowoi a Schpü wia aa a religiös Ritual gwest is.

Waun, wo und wia haums g´schpüd[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Augfaungt hods mid de Boischpü bei de Olmekn vua umma 3500 Joahr. De woan de Easchtn bei de ma Gummiboin gfundn hod. Owa Archäologn haum in Oaxaca im Hochlaund vo Mexico an Boischpüplotz ausgrbn der a scho 3400 Joahr oid is. Boigschpü hods vom Nuadn Mexikos bis owi noch San Salvador gebn. Es san In Mexico, Guatemala, Honduras, Belize und San Salvador merra ois 2300 präkolumbische Boischpüplatz gfundn worn. Es hod owa ned oa oanzige Boischpüoat gem, mid oana oanzign gütign Regl. De Plotzgräß und Schpüfödbroadn und -Läng hom beischpüswoas aundane Maß hobm kenna. Auf Büdln siagt ma, daß a vaschiedane Schpüoatn gebm hod. Ma hod bei aundane Variantn in Boi aa mid Schläga oda Schtecka gschpüd. Ma wiads a fia de Untahoitung, iwa schpoatlige Wettbweab bis zu de rituön Boischpü gschpüt hom. De Rituön san schtoak mid eanana Religion vabundn gwest. Se hom a Gschicht vo eanane Gedda nochgschpüd und soichane Gschpü haum moast an tedligs End gnumma .

De Boin[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De easchtn Boin san vamuatli eppa vua 3500 Joa vo de Olmekn augfeatigt wuan. De Boin san aus grunnanan Latexsoft fodnfuamig zu oana Kugl gwicklt wuan. De Boi hods in mearan Greßn gem. Gfundn hod mas vom Umfaung vo ona Haundspaun bis za da Größ wia heidige Medizinboan mit Gwichta bis eppa 8 Kilo. Weu ma ned aunimmt das de Kloanan zan Übn woan, muass alloani zwegn de untaschiadlige Boigressn a vaschiadene Schpüoatn gem hom. Und vo Mayalegendn woaß ma, daß de bessan Schpüla olle an eignan Boi ghobd hom.

Schpülaquandl[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Mid kloanane Boi hod ma sicha a ohne Schutz schpün kena. Blossfiaßig, nua mid an Lendnschuatz und Schmuckfedan in de Hoar. Owa in da Maya-Klassik homs mid Boin gschpüt, de a Gwicht vo 4 bis 6 Kilo ghobd hom. Do homs Se se bschtimmte Köapateu mid bsundane Hüfsmiddl gschizt.

Da Jugo, weu ea an Joch ehnli schaugd. Mid de hom se de Schpüla eanane Hüftn gschizt. De woan vamuatli aus an Leda. De san owa Olle varott und dahea hod ma nua mea de schtoanan Modö auf de des Jugoleda aufzogn und in de Fuam brocht wuan is. Mid de Palmas homs eanane Schinboana und a in Rist gschizt. Auf de Knia und Untaoam woans a gschizt. Da hods owa vaschidane Modö gem, kennt sei das des Bandln woan in Dene Gummiwiascht eigowad woan. Owa a des Popschal (Gsäß) hod gschizt sei kena.

Schpüoatn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De moastn Schpü san bschtimmt za da Untahoitung oda zweng an schpuatlign Meßn austrogn wuan. Gschpüd is owa a bei religiöse Fescht wuan, do a gegn Kriagsgfaungane, de owa vuahea scho so gschund woan san, das da Gwinna scho vuan Schpü festgschtaund is.

Es hom owa a Weiwaleid gschpüt, in Yaxchillan san obüdlde Schpülarinnan zoagt, vamuatli ned rituö, eha spuatli. In Teotihuacan hod ma Waundbüda gfundn wo die Schpüla mid an viaeckign netzbspauntn Schläga gschpüd hom, wia heid beim Tennis oda Fedaboi.

Auf Büdln in Kodizes san a Schpüla mid Schlogstöck obüdld, fosst wia beim Baseboi. Bei de Schpü san vamuatli Schlogstöck aus Hoiz vawend wuan. Bei Grobungan hod ma soichane Hoiza gfundn, de Griff schee faziat mit Büdln aus da Mythologie . Oda es hod Schpüfuaman mid Schläga gem.

Regln[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De Auzoi da Schpüla hod variian kena. In da Maya-Klassik homs a Oana gegn Oan gschpüt. Es woan owa a Maunschoftn mit 2/3/4/oda meara Schpülan.

Heidige medizinische Untasuchungan hom eagebn, das eanane Schpüwoas machti kräftrauband woa. Es warad mid an heidign Rugbyschpü vagleichboa. Drum loßt da stilisiate Spüla af da untan Mayaglyphn, vua lauta Miadn es Köpfal a so henga. Des Boischpü hod bei de Maya Pitz ghoaßn. Da Boischpüla, aj Pitz. Den Naum hom a merare Heascha ois Ehrntitl trogn. Auf Stelen is oft a Kini abüdld dea boischpüd.

De hom a prunkvois Gwandl aglegt ghobd. Mid oan Haxn knians und den Boin hoidns in da Haundflächn. Mid da Zwoatn hoins, wia beim Faustboi, vo Untn aus, um den Boi gschlogn ins Schpü zbringa. Des hoaßt, eigwuaffa is mid da Haund wuan. Spoda im Schpü hod da Boi nua mea midm Körpa, ohne Hüf vo de Fiaß, Händ und Owaoam gschpüt wean deaffa. Obwois gschizt woan diafatn de Schpüla ned one Haudoschüfungan, blaue Fleck oda a Pröllungan owagaunga sei.

Maya Iwasetzung Glyphe
pitzah- Boi zan schpün (intr. Verb) pi-tza-ha
pitzal Boischpüla pi-tzi-la
pitzil boischpüland (Adj.) pi-tzi-li
pitzil schee, bewundand (Adj.) pi-tzi-li
pitzi Boischpü (Sub.) pi-tzi
alaw, halab', halaw Plotz zan Boispün 'a-la-wa
kab'al pitzal[1] Titl:„Earth-like Ballplayer“ ka-b'a-la-pi-tzi-la

De rituön Boischpü[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Auf ona Inschrift in Yaxchilan (Hieroglyphntreppn 2) is a Begebnheid aus da graun Vuazeid aufzeichnt. Drei Gedda soin se auf an Boischpüplotz söbm umbrocht haum (ch`ak baah). Se hoaum se oiso söwa gopfad. Und Jeda vo de drei Söbstopfa is ois Ahal-Sieg gfeiat wuan. Dahea hom de Boiplatz a den Naum Ox ahal Eab (Schtiagn da drei Siege) ghoaßn. De drei Gedda haum den junga Gugaruzgod, de Widagbuat und a des Woxn vom Gugaruz bedeit. Ia Tod hed eascht den ewign Lebnszyklus megli gmocht.

Noch eanan Tod san de Drei direkt vom Boischpüplotz in de Untawöd (ooch bih) eigfoan. Dea Oat midn Boischpüplotz hod a des schwoaze Loch ghoassn, wos wida bedeit das dea Plotza de mythische Funktion von Zuagaung zua Untawöd ghobd hod.

Bei den aufzeichntn Boischpüszenan auf Vasn, Stelen, Tiastüaz und Fries usw, wiad efta de Gschicht vom Boischpü vo de geddlign Zwülling Junajpu und Xb`alanke zoagt. In Maunchan is im Boi a Kanikl oda da Kopf von Junajpu oda dea vo sein Votta Jun Junajpus eizeichnt, oda a dea vo an augsegna Gfaunganan, dea wos zu ana Kugl vaschniat woa. Odlige oda fiaschtlichn Kriagsgfaungane san, noch gnua Demiatigungan und Marterungan, za Kugln vaschniat, duach Owistessn iwa de Stufn, oda de Böschung, eppa a vom Podestl afn Plotz, umbrochd wuan. Da Kini hod se daduach voa olle seine Adlign und seim Voik ois unerbiddliga Siega und geddliga Kini doaschtön kena. A Kini hod owa a ois Boischpüla zoagn kena, wia ea in de Untawöd owisteigd. Wia seine Vuabüda, vo de geddlichn Zwülling, und Ea a fia sei Voik de Gedda da Untawöd bsiagt.

Dea Plotz woa oiso a aa Oat fia de Widagbuat. Ea woa oiso zgleich a Oat vom Schteabm owa a vom Lebn und so hod da Boschpüplotz den gaunzn Lebnszyklus doagschtöd.

De Schpüföda[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da ödaste Boischpüploz im Mayalaund, is am Grijalva-Fluss in Chiapas gfundn wuan. Es schtaumt ausm 5 Joahundat v. Kr. Iwa Joahundat is de Bauoat zimli gleiblibm. De Schpüfödläng hod zwischn 20 und 30 Meta gschwaunkt. De Schpüföda woan boadseitig, iwa de gaunze Läng, vo schrägn Böschungan begrenzt. Va obn augschaugt hod des Schpüföd wia a lateinischa Oansa I ausgschaugt. Des Schpüföd woa Links und Rechts mid runde Schtoaplottn markiad, de a wichtigs Ereignis obüdld hom. Auf mera Platz woan soachane Schpüfödmakirungsschtoana a aun de via Schpüfödendn in den Bodn eiglossn. De Schpüfödschtoana san bis zua Untaseitn vajingd und san wia Pfropfn im Bodn gschteckt. In da Mayaklassik hods a koane Toa gem (Ring), duach de da Boi gschleidat wen häd miassn. De Boischpüplatz san a fia aundare Schpuatoatn gnuzt wuan. Es gibt a Abüdungan mid Ringa. Da de Plotz an zentreun Schtön glegn san und Tribühnan ghobt hom, san de Platz a fia Festumzüg gnuzt wuan. Stod dea Schpüfodmakirungan san am Plotz vo Copan sex Köpf am owan Raund da Böschung aubrocht gwest.

Des Boischpü in da Präklassik[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Midn End vo da Puuc-Kuitua san ned nua de Schtäd gschtuam, sundan a des klassische Boischpü is vaschwundn. Im Mayalaund is nuamea an de Küstn Yukatans und im Nuadn gschpüd wuan. Wia a im Hochlaund, des vo K`iche schprochige Vöka dominiad woa. De Odlign vo de K`iche und vo mearare Schtootn in Nuadyukatan hom se af a Abstaumung vo de Toltekn bruafn. Wos se a beim Boischpü zoagt hod. De Schpüplatz san gressa, broada und länga wuan. De Böschungan san gaunz vaschwundn oda woan nuamea audeit. Iwa de hod koa gegnarischa Gfaungana mea ztod gschtiazt wean kena. A Neiarung woan a de hochn grodn Schtoamauan. Und de Toaring, Links und Rechts in da Middn. Des woa a gaunz aundas Boischpü, des af Schpüoatn Zentreumexicos zruckgeht. De Oat is vo El Tajin, Veracruz- und dea Toltekn - Kuitua ausgaunga, wo scho lenga de Fuam vo de Boischpüplatz gebreichli woan. Und de san mid de religiösn Vuaschtöllungan und Opfaritn an de Rända des fuamolign Mayalaunds kema. Des greste Schpüföd homs in Chichen Itza, Nuadyukatan auglegd. Mid ana Läng vo 168 m und Broadn vo 36 m. Da Toaring is in da Hächn vo 7,25 m. De Schpüregln san uns ned bekaunnt. Owa woascheinli hom do nua gressare Maunschoftn schpün miaßn. Und bei dea Torhechn und dem kloan Lochduachmessa vo umma 50 cm wean a de Boi kloana gwest sei. Auf de Büdln hom de Schpüla a nua an Schuatz auglegd und schpün Blossfuaßi. Auf oanign Obbüdungan schpüns a mid de Fiaß.

Des Ulama oda Pok-ta-Pok[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De Boischpü wean no Heid in Zentreumexico gschpüd.

Schau aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Literatua[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • Nicoiai Grube u. A., Maya - Gottkönige im Regenwald. Tandem Verlag - H.F. Ulmann-Potsdam 2006/7 ISBN 978-3- 8331-4447-9
  • Hans j. Prem, Die Azteken. 5. Auflage 2011, C.H.Beck, Minga. ISBN 978-3-406-45835-4
  • Hanns.J.Prem, Geschichte Altamerikas. R. Oldenburg Verlag, Minga 2008. ISBN 978-3-486-53032-2
  • Rudolf Pförtner/Nigel Davids, Alte Kulturen der neuen Welt. Econ Verlag, Wean 1980.
  • Berthold Riese, Die Maya. C.H.Beck-Wissen, Minga, 6.Auflage 2006. ISBN 978-3-406-46264-1
  • Berthold Riese, Das Reich der Azteken- Geschichte und Kultur. C.H.Beck, Minga, 2011.ISBN 978-3-406-61400-2
  • Max Hinderer, Jens Kastner (Hrsg.): Pok ta Pok. Aneignung - Macht - Kunst. Verlag Turia + Kant, Wean 2007, ISBN 3-85132-469-2.
  • Berdan, Frances F. (2005). The Aztecs of Central Mexico: An Imperial Society. Case Studies in Cultural Anthropology (2nd ed.). Belmont CA: Thomson Wadsworth. ISBN 0-534-62728-5. OCLC 55880584.
  • Blanchard, Kendall (2005). The Anthropology of Sport (Revised ed.). Bergin & Garvey. ISBN 0-89789-329-8.
  • Miller, Mary Ellen; and Simon Martin (2004). Courtly Art of the Ancient Maya. London: Thames & Hudson. ISBN 0-500-05129-1. OCLC 54799516.
  • Noble, John (2006). Mexico. Lonely Planet. ISBN 1-74059-744-3.
  • Orr, Heather (2005). "Ballgames: The Mesoamerican Ballgame". In Lindsay Jones (Ed.). Encyclopedia of Religion. Detroit: Macmillan Reference, Vol. 2. pp. 749–752.

Im Netz[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Interaktive Seitn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  1. Ballgame.org A Animation (englisch).
Des is a beriga Artike.
Dea Artike is ois berig in de Hall of Fame (Ruhmeshoin) aufgnumma worn.