Dialektkontinuum

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Owaöstareichisch gschriem worn.

A Dialektkontinuum is a Grupn fu faschidane Dialekt de iwa a gressane geagrafische Region fadailt san, de si blos a kloans bissl untascheitn, doat wo s geografisch no bainaund han und wo da Untaschiad (Obschdaund) oiwai gressa wia, je waida ma geografisch ausanaund is. Soichane Dialekt de waid fu anaunda weg han, kinan daun fu eanare Schbrecha neama gengseidig faschaundn wean (reziproge Faschdendlichkaid).

Nochn Obschdaundschbroch-Ausbauschbroch-Dochschbroch Paradigma, kinan soiche waid ausanaunda ligade Dialekt ois Obschdaundschbrochn gseng wean (= aigane Schbroch). Auf da aundan Sait kau ma s owa a ois Dialekt fu da oa und da söbn Schbroch auseng, waun da Ausbau faid und waun s an iwaregionaln Schdandad gibt (Dochschbroch), dea fia Schbrecha fu zwoa entfeande Dialekt doch de Komunikazion megli mocht.

In da Soziolinguisdik ret ma doat fu am Dialektkontinuum, wo zwoa oda mea faschidane Schbrochn zaum keman und si iwaschneidn, one das ma a genau Grenz ziang kau.

Skandinawischs Dialektkontinuum[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

D skandinawischn Schbrochn:
blau - Festlaundschbrochn, greea - Inslschbrochn

De geamanischn Schbrochn in Skandinawien san a klassisches Baischbü fia a Dialektkontinuum. Fu de schwedischn Dialekt in Finland bis zum Standard-Schwedisch, Gutniska, Älvdalsmol, Scanian, da denischn Schbroch, Bokmol-Noawegisch, Nynorsk-Noawegisch, Feröisch, Islendisch, und nu an Haufn aundane kloane skandinawische Dialekt, büdn ole a grosses Dialektkontinuum.

Des hoast da Schbrecha oda de Schbrecharin fu am denische Dialekt fu Noad-Denemak, kau si guad mid oam fu Süd-Schwedn untahoidn, one das a Schwedisch leana muas, wai de jewailign Nochba-Dialekt no fawaunt san. A West-Schwede kau in seim Dialekt a mid am Ost-Noawega redn, one das a Noawegisch leana muas. Oana fu de Feröar-Insln kau in seim Dialekt one Probleme mid am Islenda redn oda mid am Nynorsk-redadn Noawega. Umgekead kinan si a Islenda und a Dene ned wiakli faschdee, wai de zwoa Schbroch geografisch und linguisdisch zwaid ausanaund san (oft kinan de Islenda a Denisch ois Fremdschbroch, oda se redn glai auf Englisch, wos am woaschainlichstn is).

Islendisch und Feröisch san fu de aundan skandinawischn Schbroch liguisdisch so waid weg, das de aundan Skandinawia des ned faschdee kinan, one Schbrochkuas und Wöatabuach. Des hoast de san aindeitig Obschdaundschbrochn fu de aundan. Aundaraseits san Denisch, Schwedisch und Bokmol-Noawegisch so no fawaunt, das ma fum foamalisdischn wissnschoftlichn Schdaundbunkt sogoa song kintad, se san Dialekt fu oa und da söbn Schbroch. Und obwoi de Skandinawia zB d Feanse-Brogrm fu eanane jewailign Nochbalenda one Untaditl faschdeengan, wean s ned grod freindli reagian, waun ma so wos behaupt, wai s doch recht schdoiz auf eana jewailigs Laund und d Schbroch san.

Slawischs Dialektkontinuum[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Ostslawisch[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A bai de slawischn Schbroch in Sid- und Ost-Airopa gibt s so wos wia a Dialektkontinuum. Bai de Ost-Slawischn Schbrochn, zu denan Ukrainisch, Waisrussisch und Russisch ghean. Obwoi s zwischn denane Schbrochn schau grosse Untaschiad gibt, san de jewailign benochbatn Dialekt schbrochlich so no bainaunda, das si di Leit a iwa de Schdodsgrenzn driwa one waitas fascheengan. Ukrainisch is dabai neha baim Waisrussisch, und des wida is no zum Russischn. Es gibt a Mischfoamen, wia zB des Surschik (von ukrainisch суржик = 'Mömischung'), wos a Iwagaungsdialekt fu Ukrainisch zu Russisch is.

Südslawisch[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Zu de ostslawischn Schbrochn am negstn fawaunt is Bulgarisch, wos wida Tei fum Südslawischn Dialektkontinuum is, des fum Schwoazn Mea iwa Mazedonien, Seabien, Montenegro, Bosnien, Kroazien iwa Slowenien bis noch Sid-Keantn und zu de Buagnlaund-Kroatn ged. Obwoi de Schbrochn linguisdisch jewails relatif no bainaunda san und oft laicht reziprog faschdeboa san, gibt s in deara Region an Haufn ausdefiniada Ausbauschbrochn.

Westslawisch[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A de westslawischn Schbrochn Boinisch, Tschechisch, Slowakisch und Sorbisch büdn a Dialektkontinuum, wobai Tschechisch (mid seine bemischn und mearischn Dialekt) und Slowakisch neha bainaund san, wia de zwoa zum Boinischn. S Boinische hod a Iwagaungsdialekt zum ostslawischn Ukrainischn und Slowakisch hod auf da aundan Seitn Gemainsaumkaidn zum sidslawischn Grawodisch (Kroatisch).

S romanische Dialektkontinuum[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Westromania[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De romanischn Schbrochn in Sid- und West-Airopa büdn a so wos wia a Dialektkontinuum. Des hoast, das dailwais a fliassade Iwageng gibt zwischn de Dialekt fu Italienisch, Franzesisch, Okzitanisch, Katalanisch, Schbanisch iwa s Galizische bis zum Boatugisischn hii. Dazu keman nu de kleanan westromanischn Schbrochn wia Sardisch, de sizialianischn Dialekt und Korsisch, eventuel a nu da venezianische, da lombardische und piemontesisch Dialekt, so wia de Dialekt in Fraunkreich.

In da Romania (romanisch-redada Tei fu Airopa), gibt s owa schau a launge litararische Dradizion in de jewailign Laundesschbroch, lenga wia im deitschn Schbrochraum. Desweng san a de grossn nationaln Ausbauschbrochn schdeaka etabliad und de Iwagaungsdialekt san oiwai mea faschwundn, obwoi si s bis heit gibt (zB zwischn Italien und Sid-Fraunkreich).

Ostromania[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A zischn de ostromanischn Schbrochn gibt s natiali a Dialektkontinuum. Dazua ghean foa oim Rumenisch und Moldawisch, wobai fü Linguistn song, das des eigentlich e oa gemainsaume Schbroch is. Auf da aundan Seitn gibt s im Moment a de Tendenz foa oim in Moldawien, das ma Moldawisch ois aigene Schbroch aunsiagt, de zwoa no fawaunt zum Rumenischn is, owa hoid do wos aigns. Zu deara Grupn ghean a nu de kloan ostromanischn Schbrochn Megleno-Rumenisch und Aromunisch, de aussahoib fu Rumenien dailwais nu in Bulgarien, Grichnlaund, Seabien, Montenegro und Albanien gret wean.

Vulgea-Latein[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Ole romanischn Schbrochn gengan natiali auf s Vulgea-Latein zruk, wos si in da Zeid fum remischn Reich in de Brovinzn iwa de Joahundat ois dominiarade Schbroch duachgsezt hod und de foa-remischn Schbroch easezt hod. Drozdem haum de Schbrochn, de foam Latein in Sid- und West-Airopa gret woan san eanare Schbuan hintalossn und wiakn ois Substrat auf de heitign romanischn Schbrochn. Aussadem keman a nu untaschiadliche Superstrate dazua, de schbrochlich an Ainflus ghobt haum. So gibt s zum Baischbü auf Schbanisch und Boatugisisch fü arabische Weata, auf Franzesisch fü geamanisch (frenkische) Weata, in Italien ostgotischn und lombardischn und im Sidn a arabischn Ainflus und in Rumenien fü slawische und ungarische Weata. Daduach san de romanischn Schbroch heit do so faschidn fu anaunda, das a Franzos an Schbania ned one waitas faschded und de Schbania haum sogoa Schwiarigkaidn, dass de Boatugisn faschdengan, obwoi de Dialekt an da schbanisch-boatugisischn Grenz genau aso fliassad in anaunda iwa gengan.

Am oaginalstn und negstn zum Vulgea-Latein is übrigens Sardisch, wos owa a mid da Geografi (Insl) zaum hengt.

Westgeamanischs Dialektkontinuum[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

s west-geamanische Dialektkontinuum

Aussa-airopeische Dialktkontinua[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Des schbrochliche Fenomen fu inanaunda iwagehade Dialekt und unschoafe Schbrochgrenzn gibt s natiali ned neta in Airopa. Im foigendn a kloane Aufzölung fu Baischbü, de owa natiali ned komplet is:

  • Arabisch: a im Arabischn gibt s a Dialektkontinuum fu Maroko, iwa Algerien, Tunesien, Egiptn, Sirien, bis in dn Irak und am peasischn Goif. De arabischn Dialekt untascheitn si dailwais zimli schdoak, owa de gemainsaume hocharabische Schriftschbroch fungiad braktisch ois Dochschbroch fia de gaunze Region. Bsondas is a nu das im gschriwanen Arabisch kuaze Vokale neta ois Zuasozzeichn gibt und desweng a fum Schriftbüd mearare Ausschbroch-Variantn megli san.
  • Kinesisch: Im gschbrochanen Kinesisch gibt s a an Haufn fu faschidane Variantn, schau fost aso wia bai de faschidanen romanischn Schbrochn untaranaunda. Oladings is jo de kinesische Schrift a Zaichn-Schrift und desweng haum ole de faschidanen Variant fum kinesischn Dialektkontinuum komplet de söwe Schrift.
  • Hindi: Hinta da gresdn indischn Ausbauschbroch schdekt in Wiaklichkait a risigs Dialektkontinuum fu Bengali, Orija, Marathi, bis Gudschaati und Pundschabi. De Aumtsschbroch Hindi is eigentlich "Standardized Hindi", da sanskritisiade Dialekt fu da Gegend um de Hauptschdod Delhi.
  • Persisch: A da grosse persische Schbrochraum fum Iran bis Tadschikisdan representiad a Dialektkontinuum, fum Farsi, iwa s Dari und Paschtunisch in Afganisdan bis Tadschikisch und nu fü kleanare Dialekt dazwischn.
  • etc.

Konklusio[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • Es gibt rain linguisdische Metodn, wia ma definian kau, ob wos a aigane Schbroch is oda ned. De oanzige neutrale und rain wisschschoftliche Metod is do owa, das ma den linguisdischn Obschdaund (Abstand lt. Heinz Kloss) zwischn zwoa Schbrochsisdem mest. Do kimt daun iagend a Zoi dabai aussa (zB 74,3% fum Lexikon san ident etc.), de daun eascht wida mid unkloare Argument beweat wean kau oda muas.
  • A relatif koherentes Sisdem wia ma Schbrochn und Dialekt untascheitn kau, schdaumd fum deitschn Linguistn Heinz Kloss, dea des Obschdaundschbroch-Ausbauschbroch-Dochschbroch Paradigma eafundn hod, des heit bai fost ole Linguistn ois weatfois Model akzeptiad is. Dabai wiad em ned neta da Obschdaund fum Vokabular, da Gramatik und da Morfologi gmessn, sondan a da Ausbau in da Gsöschoft beweat, nemli: gibt s Literatua in dea Variantn, gibt s Zeidungen, Schuiuntaricht, Feansen, Wissnschoftsbrodukzion, Intanet-Seitn etc.
  • In da franzesischn Linguasdik sog ma a: Une langue, c'est un dialecte qui a eu de la chance (A Schbroch is a Dialekt, dea a Schauns ghobt hod).
  • A gauns oafoche Definizion fu Schbroch und Dialekt kimt fu am jiddischn Schbrochfoascha:
Zitat: אַ שפראַך איז אַ דיאַלעקט מיט אַן אַרמײ און פֿלאָט
Umschrift: A shprakh iz a dialekt mit an armey un flot
Iwasezung: A Schbroch is a Dialekt mid ana Arme und ana Flotn.
(Beleg: noch Yivo-bleter, 1945, Bd. 25, Nr. 1, S. 13,
fum Max Weinreich, wiad owa a in Joshua Fishman zuagschrim.)

Schau aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]