Etiopische Litratua
D Etiopischa Litratua gejd vo umma 300 n. Kr. bis heit, is owa seit da Vawendung vo d modeanan Sprochn furt mera zrugg ganga. Dej Litratua fongt oa mid de Axumitischn Text u wiad af Altetiopisch (Gə'əs) mid ana aingan Schrift gschrim. Ba da Litratua i d modeanan, etiopischn Sprochn red ma meara vo d jeweiling Sprochn, bspw. d Amharischa Litratua, d Oromo-Litratua oda d Tigrinischa Litratua.
Axumitische Litteratua (330-900)[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
Sprecha vo semitischn Sprochn houd s am Hoan vo Afrika schou in 2. Joartausnd vua Kr. gem.[1] Dej Gə'əs-Litratua fangt soweit ma woass min Kristndum oa, wos ma z Etiopia schou in 2. Jh. n. Kr. kenna gleant houd, owa eascht geng 340 n. Kr. unta n Kine Esana a Stootsreligion gwoan is.[2] Da ejascht Gə'əs-Text, n wou ma kennt, is af n Hawulti-Obeliskn z Matara (Eritrea). D eltsta Gə'əs-Hentschrifd is vamuatle es Garima-Evangelium as n 5. oda 6. Jh. n. Kr. Scheja dej ganzn Text vo dera frejn "aksumitischn" Periodn san religjese (christliche) Textt, d wou von n Grichischn iwasetzt woan san. Vuar an 4. Jh. san dkineglicha aksumitischn Inschriftna af Grichisch u Gə'əs gschrim woan; seit umma 350, wiad owa awl meara blouss mear Gə'əs gnutzt; un es is woascheinle, dass d Bibliwasetzing ned vill spaata oagfangt woan is u zen von 5. Jh. ogschlossn gweng is. D Etiopische Bibl houd 81 Bejchha; 46 von n Old Testament u 35 von n New. Recht vill vo dene san "deuterokanonisch" (oda "apocryph" fia d westlinga Theolong), wej d Himmlfoart vonn Isaiah, d Jubiläen, s Henoch-Bejchl, dej Paralipomena von Baruch u d Bejchha Noah, Ezra, Nehemia, Maccabeja u Tobit. Bsundas es Henoch-Bouch bejgd u loud spitzn, zwengs dem dass da gsamte ganzate Text ned i koana andan Sprochn ned daholtn is.
Af de freja Periodn wiad aa da Qerəllos, a Sammling vo kristologischn Textnan, d wou mid an Traktat von n Kyrill vo Alexandria õhiam un als ሃይማኖት ርትዕት Haymanot Rətəʿt oda De Recta Fide bakonnt san. Dej Text furma d theologischa Grundloḡ vo da Etiopischn Kirng. A weitas wichtigs religjeess Dokament is s ሥርዐተ ጰኩሚስ Śerʿata Pakumis, a Iwasetzing vo de monastischn Regln vonn Pachomius. Zou de selmole iwasetztn ned religjesn Textt ghejat da Physiologus.
Nouch-Axumitische Litratua (1200–1672)[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
Nou an Untagang vo de Aksumitn fulgt a groussa Klussn oda Luckn von n 8. bis n 12. Jh. Ejascht mid da Solomonischn Dynasti seit umma 1270 findt ma wida Autoan u Textt. De Zeid seit n 14. Jh. wiad goa wej a "Goldns Zeitalta" vo da Gə'əs-Literature gseng, wal ma recht vill TExt un iwasetzunga as dere Zeit houd — a wenn es Gə'əs, aanle wej s Latein, z dera Zeid scho nimma mouttasprochle gredd woan is. Un aa wenn awl meara es Amharisch — u spaada andane Sprochen, wej s Tigrinisch — schriftle gnutzt woan san, is s Gə'əs d offiziella Schrifdsproch bis i s 19. Jh. blimm. A heid is nuh d Lituagisproch u meara a Kirngsproch, d wou vo religiesn nuh gnutz, gredd u gschrim wiad u miḏn Latein in Westn vaglichn wean ko.
D Litratua soll vua allm za Zeid vonn Koasa Zara Yaqob floriad hom, dan wou es Mats'hafe Berhan ("The Book of Light") un es Mats'hafe Milad ("The Book of Nativity") zougschrim wean. Um dej Zeid umma san aa Textt iwasetzt woan. Dazou ghejan aa Homilien, wej es Retuʿa Haymanot "d Orthodoxi", d wou an Johannes Chrysostomos zougschrim wiad. Recht wichte is aa es Fetha Negest ("Laws of the Kings" aa da Nomocanon ghoissn) vo den Koptn Ṣafī Ibn al-ʿAssāl, es wou wumegle umma 1450 as n Arabischn iwasetzt woan is, u spaada z Etiopia als owastes Gsetz dejnt houd, bis s 1931 vonara neimodischn Vafassung dasetzt woan is.
In 16. Jh. hom d neian Schußwaffn – u da Krejg u d Invasion von Sultanat vo Adal – de Etiopia a weng zougsetzt, vill Hentschrifdn zastejat un es schreim ned grod gfeadat. An Abba Enbawom sa Brejff oan en Achmed Graññ (aa Imam Ahmed ibn Ibrahim) mid en Titl Anqaṣa Amin ("Gate of the Faith"), nennt Motiv, wesweng se da Autoa von n Islam ogwendt houd, un is wul a Klassika vo da spaadan Gəʾəs -Litratua woan. Z dera Zeid hom Schreiba aa Untaschid zwischn da Etiopischn u da Remisch-Katholischn-Kirchh adressiad, bspw. i Weaknan wej d Confession von n Koasa Gelawdewos (lateinisch aa Claudius), de Ṣawana Nafs (Refugium vo da Söll), es Fəkkāre Malakot (Exposizion vo da Gettlikait) un es Haymanota Abaw (Glam vo de Vejtta). Um 1600 umma san recht vill Text von n Arabischn iwasetzt woan, doudrunta d Chronik von n John of Nikiu u d Universalgschicht von n Girgis ibn al-ʿAmīd, en wou ma aa als al-Makīn kennt. De Iwasetzing vo dea von Koasa Gelawdewos 1672 gschrimanen Biografi vo da Walatta Petros (also s Petrustechtal) houd i da englischn Iwasetzung mid n Titl The Life and Struggles of Our Mother Walatta Petros: A Seventeenth-Century African Biography of an Ethiopian Woman wul 2017 en Paul Hair Prize vo da African Studies Association gwunna.
Neizeit (seit n 17. Jh.)[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
Miḏn 16. Jh. fangt mid da amharischn Litratua d neietiopische Litratua oa. D neietiopischn Text san danou awl meara gschrim woan un es Gə'əs wenga. Gholtn hot si s Gə'əs bspw. als a diplomatissch Sproch nu bis i s 19. Jh. Heit wean vamuatle nu magische Text un Poesi (Qəne) af Gə'əs vafasst; weita s is s nu d Lituagi-Sproch, vill Kiraleit reḏn aa a Gə'əs.
Schaug aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]
- Amharisch
- Tigrinisch
- Harari
- Amharische Litratua
Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]