Boarische Schbrochinsln

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Hausrukfiatlarisch gschriem worn.

Boarische Schbrochinsln han Oatschoftn oda Regionen aussahoib fu Estareich und Boarn, wo iagendwaun in da Gschicht Leit hii ausgwaundat san, de an boarischn Dialekt gret haum und doat hii midgnuma haum, wo si si neich augsidlt haum. Desweng haum si in faschidane Regionen Variantn fum Boarischn ghoidn, de ma in Estareich oda Boarn heit goa neama aso ret. Bai maunche Schbrochinsln, de eascht in jingana Zeid entschdaundn han, woas ma zimli genau wias dazua kema is und wos des fia Leit woan, de do weka han und fu wo de hea kema san und wos de fian Dialekt midgnuma haum. Es gibt owa a boarische Schbrochinsln, zan Baischbü in Noaditalien, de san so oid, das ma goa ned genau song kau, wia und waun de entschdaundn san.

De faschidanen Dialekt und Schbrochvariantn in de boarischn Schbrochinsln han natiali a fia de Foaschung recht intressant und eigentli hod ma eascht duach de Schbrochinslfoaschung d'Gschicht fu de boarischn Dialekt so richdig aussa findn und rekonsdruian kina. Duach s'Entschdee fu etnisch definiade Nazionalschdotn im 19tn Joahundat und de schlimen Griag im 20sdn Joahundat han owa fü fu de kloan Schbrochinsln schwa in Nod kema und maunche han a komplet faschwundn. De wiatschoftliche Entwiklung und s'Obwaundan fu junge Leit in gressane Schdet oda sogoa gauns ausn Laund aussi, haum waida dazua baidrong, dass de oidn boarischn Dialekt im Auslaund nu mea weniga woan han. Aundanaseits han im 20dn Joahundat a neiche boarische Schbrochinsln entschdaundn, foa oim in Sidamerika und in Airopa hod si da Konflikt zwischn de Nazionalschdotn nochn zwoatn Wödgriag und foa oim a duach de EU wida so waid beruigt, das heit de kloan Regionalschbrochn sogoa wida gföadat wean und es gibt a Programe, das mas neich belebt.

Kronoligische Listn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

D'boarischn Schbrochinsln in Noaditalien, Oatsnauman auf Zimbrisch
  • d'Zimban in de 7 Gmoana im 11dn und 12dn Joahundat
  • d'Zimban in de 13 Gmoana im 11dn und 12dn Joahundat
  • d'Tischlbonga im 13dn Joahundat
  • d'Bemawaidla, de si im 13dn Joahundat doat augsidlt haum*
  • d'boarisch-estareichischn Auswaundara noch Sidbemen und Mean (Budweis, Iglau, Brünn, Olmütz)*
  • d'Gottschea, de im 13dn und 14dn Joahundat ins heitige Slowenien kema san (schau aa: Göttscheabarisch)
  • d'Hutara und aundane Anabaptistn, de im 16dn Joahundat fadrim woan san
  • d'Landla, de weng eanam Glaum im 18dn Joahundat fadrim woan san
  • d'Samnauna, a ehemoligs retoromanischs Doaf in da Schwaiz, wos im 18dn und 19dn Joahundat s'Diarolarisch ois Schbroch iwanuma hod
  • d'Zipsa in Rumenien, de wo fu owaestareichische und boarische Auswaundara oschdauman, de zeascht in de Zips in daheitingSlowakai und schbeda in de rumenische Region Maramuresch zong san.
  • d'transkarpatischn Deafa in da Ukraine, wo im 19dn Joahundat Leit aus Nidaboarn und im Soizkaumaguad ois Hoizoawata hiizong san
  • d'Owapföza Auswondara noch Nianbeag in da Zeid fu da Industrialisiarung
  • t'Diaroladeafa in Sidamearika de im 19dn und 20dn Joahundat entschdaundn san

(*) bai de ehemolign Schbrochinsln in da Tschechischn Republik iss wichdig zan wissn, das blos de Leit im Bemawoid und an da Grenz zu Owa- und Nidaestareich, so wia in a boa Gegendn in Mean, an boarischn Dialekt gret haum. De Sudetndeitschn im Noadn und de Schlesia haum ned Boarisch gret.

Definizion wos a "boarische" Schbrochinsl is[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

D'Wossadoibau in de rumenischn Karpatn, wo im 19dn Joahundat de Zipsa ois gfrogte Hoizknecht hiikema san

Fia de Schbrochinsln in Italien, Slowenien, daheitingTschechai, da Slowakai, Rumenien und so waida, hod si laung neamt bsondas intressiad, ned in Estareich und ned in Deitschlaund. Fü fu de Grupn haum a mid da Zeid in Kontakt zu dahoam faloan und neta waun wea zufelig auf da Roas in so a Gengd kema is, woas a Iwaroschung, das de doat a Schbroch ren, de ma mid a weng an Intaresse a faschdee kau. Eascht im schbodn 19dn Joahundat, wia da Deitschnazionalismus sei easchde Hochzeid ghobt hod, haum si Geamanistn und Foikskundla fia de Schbrochinsln zan intressian augfaunga. In deara Zeid is owa oft koa Untaschiad gmocht woan, za wöchana Dialektgrupn de faschidanen Mindahaitn kean, sondan ma hod oafoch fu "deitsche" Schbrochinsln gret und de Foischungseagebnis san a oft glai ideologisch und politisch ausgschlocht woan. Mea dazua unta Schbrochinslfoaschung.

Haid is de Definizion fu ana "boarischn" Schbrochinsl relatif kloa und neama ideologisch sondan linguisdisch definiad. Waun a Dialekt oda regionale Mindaheitnschbroch ois negsdn Fawauntn oan fu de boarischn Dialekt in Estareich oda Boarn hod, egal ob des jez Keantnarisch is, oda Diarolarisch, Owaestareichisch, Nidaboarisch oda Owapfoizarisch, daun güt de Schbrochinsl ois boarische. A guads Kriterium han a nu de so genaunte boarische Kenweata, wia Pfoad fia Hemt, Pfingsdog fia Donasdog oda de Pronomen "es" und "enk" fia de zwoate Peason Plural. Wai de gibts neta in de boarische Dialekt und sunst in koana aundan Dialektregion.

Maunche Schbrochinsln san a so oid, dass aus ana Zeid schdauman, wo zischn Boarisch und Alemanisch nu koa bsondana Untaschiad woa, wia zan Baischbü de Zimban in Noaditalien. Do kintad ma oiso dischgrian, wos de genau san, obwoi a de fum schbrochlichn Befund do eha zan Siidboarischn zan zön han, hoid in seina olaödasdn Foam.

Aundane Schbrochinsl-Grupm, wia zan Baischbü de Hutara in Amearika, schdauman fu Auswaundara o, de ned neta aus'n Boarischn und Estareichischn kema san und doalwais a Element fu aundane Dialekt drin haum. Grundsezli kau ma owa schau song, das de Hutara eha fu Leit aus Estareich und Boarn oschdauman und ma des a in eanara Schbroch head, und de aundan Widadaifa-Grupm (Anabaptistn) wia de Amish People und de Menonitn fu Leit aus Noaddeitschlaund und Holaund.

D'Boarischn Schbrochinsln heit[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

d'ausgwaundatn Diarola in Brasilien han recht dradizionsbewust, obwoi a doat d'Schbroch zruk ged

Waun ma ole Schbrochinsln zaum zöd, in denan iagend a boarische Dialekt gret wiad, kimd ma insgesaumt drozdem ned auf bsondas fü Leit. Maisdns bschded a jede fu de Grupn neta aus a boa Hundat bis a boa Dausnd Leit, fu denan de mearan zwoa- oda sogoa measchbrochig san und a nu de Hauptschbroch fu eanam Laund kinan. In maunche Schbrochinsln iss owa aso, das de goa ned Hochdeitsch leanan und a ned kinan und wauns daun Dialekt ren, daun is des a zimli uariga Dialekt, dea oft sogoa fia Leit aus Estareich und Boarn, de si ned bsondas damid befosst haum, schwa zan faschdee is.

De schbrochliche Gemainsaumkaid mocht natiali de Schbrochinsln fian Duarismus intressant und bsondas bai de Zimban in Noaditalien und bai de Diaroladeafa in Brasilien fasuachn de Leit doat sogoa aus eana schbrochlichn Situation a Gscheft zan mocha und gfrain si iwa Leit aus Estareich und Boarn, de zu eana auf Bsuach keman. De boarischn Schbrochinsln in Ostairopa san im Gengsoz dazua bis heit nu recht weng bekaunt und doat foad a fost koa Duarist hii. Desweng han de Oatschöftn in Rumenien und nu mea in da Ukraine a wiatschoflti ned bsondas entwükit und es gibt oiwai nu a grosse Obwaundarung fu junge Leit. Aus dẽm Grund wiad a doat da Dialekt oiwai weniga und ma woas ned wia laung a iwahaupt nu bschdee wiad. Bai de Hutara in de USA und Kanada iss aso, das de aus religiese Gründ iwahaupt koa wiatschoftliche Entwiklung woin. De blaim bai da Laundwiatschoft und fasuachn goa ned, dass mid Duarismus Göd fadinan. Waun owa oazöne Leit aso auf Bsuach keman, de si fia eana Oat fum Lem und eana Schbroch intressian, gfrain si si owa a und ma wiad ned weka gschikt.

A boa boarische Schbrochinsln, foa oim de Gotschea in Slowenien und a de in Bemen und Mean, han heit schau komplet faschwundn und ma drift hegsdns nu a boa oazöne oide Leit, de wo de ehemolige Schbroch nu kinan. Da Grund fia des Faschwindn woa doat foa oim da Zwoate Wödgriag und de gengseitige Untadrükung und Fadraibung, zeascht fu de Deitschn geng de Tschechn und Slowenen und nochn Griag umgekead. Wea iwa de doating Schbrochvariantn heit wos wissn wü, kau si eigentli neta nu aus Biacha infoamian und oide Tonaufnaumen auhoacha.