Deponens

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Hausrukfiatlarisch gschriem worn.

A Deponens (Pluaral Deponenzia) is in da Gramatik a Verb (Zeidwort) wos nua in ana passivn Foam exisdiad, owa a aktive Bedeitung hod. Dea Begrif kimd aus'n Lodainischn (lat.: deponere = ableng, wekaleng, wekschmaissn), wai de antikn Geleatn glaubt hom, das des Verb sei aktive Foam weka gschmissn hod. Da Woatschdom lait si bai Deponens-Verbn fum Partizip Peafekt Passiv (PPP) o.

Deponens-Verbn gibts foa oim im klassischn Ladain, im Griachischn, in de skandinawischn Sprochn, auf Oidiarisch und a im Boarischn.

Da Deponens im Ladain[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Auf Ladain gibts a gonze Rai fu Deponenzia, dena eana Foam passiv ausschaud, de owa a aktive Bedeitung hpm. Im Infinitiv (Nenfoam) endn de ladainischn Deponens-Verbm oiwai auf -i.

  • alloqui = wen auredn
  • arbitrari = glaum, moana
  • complecti = umoama
  • fieri = wean, entschdee, gmocht wean
  • frui = wos auskosdn
  • fungi = wos doa, wos featig mocha
  • hortari = eamanen, auffoadan
  • laetari = si gfrain
  • loqui = redn
  • mori = schdeam
  • niti = si auf wos schdiazn
  • oblivisci = wos fagessn
  • proficisci = aufbrecha, marschian
  • 'sequi = wem oda wos nochgee, barian
  • uti = wos gebrauchn, benuzn

Auf Ladain gibts owa a nua so gnende Semi-Deponenzia, oiso hoiwade Deponens-Verbn, de net in da Vagongaheit passiv ausschaun, owa a oiwai a aktive Bedeitung hom (zum Baispui: audere, si wos draun; gaudere, si iwa wos gfrain; 'solere, wos gwehnd sei; fidere, fadraun).

Da Deponens im Boarischn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In de boarischn Dialekt in Estareich und Boarn gibts a a boa Deponens-Verbn, denan eana Woatschdaum passiv ausschaud, de owa a aktive Bedeitung haum. Maunche fu denan, wia zan Baischbü s'Woat gfrain (sich freuen) kinan im Dialekt nua ois Deponens gsogt wean, wo hingeng dass im Hochdeitschn noamale aktive Verbn san. Soichane Wöata han bsondas fia Leit de ned guad Dialekt ren, oft schwiarig zan daleana.

Transitive Deponenzia[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Foigende Verbn han auf Dialekt Deponenzia, des hoast se schaun passiv aus, wais de Foasübn g- dafoa haum, owa eana Bedeitung is komplet aktiv. Teiwais is des hochdeitsche Equivalent koa Deponens, wos de Soch a weng kompliziad mocht.

  • gfoin (gefallen) - Des gfoid ma goa ned. I gfoi ma heit goa ned. Wia gfoids da? Eam gfoid goa nix.
  • gfrain (freuen) - Es gfraid mi ned. Di gfraids heit owa a wida ned. Haid gfraids wiakli neamt.
  • ghean (gehören) - Wem ghead des? I ghea dia. Du gheast mia. Des Haus ghead in Huawa.
  • glaunga* (greifen) - Bas auf das't ned auf'n hoasn Ofn glaungst. Kaunst as daglaunga. Jo ned hiiglaunga. Muast du oiwai heaglaunga?
  • glinga (gelingen)
  • gneissn (erkennen, verstehen) - Des muast eascht amoi gneissn. Ea dagneisst wiakli goa nix. Mia haum des glai gneisst.
  • grodn (geraten) - Dea Rozbua grot gauns noch'n Foda. Dea Bam is gauns schif grodn. Hofentli grot ins des nu amoi zu wos guadn.
  • gschafdln (wichtig tun) - Wiaso muast du oiwai so umadum gschafdln. Gschafdlt a laicht schau wida. Gesdan hod a wida gschafdlt.
  • gschbian ('spüren) - I gschbia nix. Gschbiast as wia da Wind ged. Se gschbian nia wos.
  • gscheng (geschehen) - Es muas wos gscheng. Es is wos gscheng. Warum gschiacht nix? Im Woid gschengan de wüdastn Sochan.
  • gwinga (gewinnen) -

'* - in de westmitlboarischn Dialekt in Owa- und Niadaboarn kau ma launga a ois ned-Deponens song. Wia zan Baischbü in: Laung amoi hii do. Laung zua! Laungz gscheit zua!

Reflexive Deponenzia[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Foigende Deponenzia han genau so aktiv, obwois ausschaun wia a passives Woat mid da Foasüm g- dafoa. De do han owa reflexiv und brauchan umbedingt a Peasonalpronom dazua.

  • si gfroin (sich freuen) - I gfrai mi, du gfraist di, mia gfrain uns, se gfrain si foi Gas.
  • si geduidn (sich gedulden) - Du muast di nu a Neichtl geduidn. Mia geduidn uns. Jez hauma ins owa laung gnua geduit.
  • si gwena (sich gewöhnen) - An des muast di gwena. I hob mi schau drau gwend. Waunst as amoi gwend bist, iss hoib so wüd.

Homonyme[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Ned zan fawegsln mid Deponenzia han im Boarischn soichane Wöata, wo da Infinitiv und s'Partizip Peafekt Passiv komplet glaich ausschaun. Des bassiad wai de mitlboarischn Dialekt baim PPP oft de Foasüm ge- weka lossn. Im Siidboarischn, oiso in Diaroi, Keantn und dailwais im sidlichn Soizbuag und da untan Schdaiamoak, gibts soiche Homonyme ned, wai doat de Foasüm fum PPP ned weka lossn wiad. Baischbü fia mitlboarische Zeidwöata, wo da Infinitiv genau aso ausschaud wia des Partizip Peafekt Passiv han:

  • bocha (backen) - Oi Dog duad da Beka Brod bocha (=Infinitiv). Haid hod a 50 Loab
bocha (=PPP).
  • blosn (blasen) - D'Schandamari hod eam aufghoidn und blosn lossn (=Infinitiv). Ea hod ins Rea'l aini blosn (=PPP).
  • kema (kommen) - I muas heit enta hoam kema, wia gesdan (=Infinitiv). Gesdan bin I eascht um 4ri in da Frua hoam kema (=PPP).
  • kuma (kommen) - Genau aso iss owa a in da ostmitlboarischn Foam: I muas kuma, I bin kuma.
  • deafn (dürfen)
  • kina (können) - Fliang soid ma kina (=Infinitiv). I hob ned aundas kina (=PPP).
  • meng (mögen)
  • miassn (müssen)
  • soin ('sollen)
  • woin (wollen)

Da Deponens in aundane Schbrochn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

An Deponens gibts natiali a in aundane Schbrochn, wia zan Baischbü im Oid- und im Neigrichischn, auf Oidiarisch und im Sanskrit, auf Hochdeitsch, in de skandinawischn Schbrochn, auf Holendisch und Japanisch. Auf Englisch und in de romanischn Schbrochn gibts owa im Untaschiad dazua iwahaupt koane Deponenzia.

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • Otto Jungmair, Albrecht Etz: Wörterbuch zur Oberösterreichischen Volksmundart, 5te Auflog, Stelzhamerbund, Linz, 1994, ISBN 3852143888
  • Johanna Bottesch: Phraseologisches Wörterbuch des Landlerischen von Großpold, Editura Universităţii "Lucian Blaga" din Sibiu, Heamanschdod, 2006, ISBN 973-651-525-7