Gschicht van Tönle

In italienischn Original lautet dr Puachtitl: Storia di Tönle. Dr Autor Mario Rigoni Stern isch aus Asiago in dr italienischn Región Venezien (Venetien). Er schreip die Lébmsgschicht van Tönle Bintarn, dé ihm dr Énkl van Tönle amål drzéhlt håt. Dr Tönle isch in dr Gégnt nérdlich va Asiago drhoam gwésn. As Puach isch intressant wégn die vieln åltdaitschn Wértr wås vórkémmen, wégn die hischtórischn Hinweise, wégn die psundrn Situaziónen pan a taitschr Mindrheit (Zimbern) unt wégnen außrgwéhnlichn Lébm van Tönle.

Inhålt

In dr Nechnt va seinr Hoamet vrlaft, nåchdém Venézien zu Italien kémmen isch (1866), die Grénz zwischn Italien unt Éschtreich. Dr Tönle vrdeant sich an Toal van Lébmsuntrhålt van Schmugglen. Amål wert er åbr in dr Umgébung va sein Hoamethaus pan Zruggkémmen va dr Finanzpolizei aufghåltn. Er reißt sich lós unt schlågg drpei mitn Wåndrschteckn óhne Åpsicht in Polizischt, der nåchr wóchnlånge Hoalung praucht. Er entscheidet sich, aa afgrund van Råtschlåg van Affokat Biscofar, glei åzuhaudn. Er nimmp in Wég nåch Nórdn, unt lép als Umrgeahnr in Taitschlånt unt in dr K.u.K. Monarchie, vrkaft gedruckte Pildr, håt åbr koa Genéhmigung drzua. Ålle Jåhr isch er gégn Weihnåchtn zrugg hoam unt in Langes wiedr ausgwåndrt. As Gericht håtn zu viĕr Jåhr Kerkr vrurteilt. Drhoam håt er sich ålm va Polizei unt Karbineeri (Gendarmen, ital. Carabinieri) vrschtéckt, håt éftr aa auswärts in a Hittn gschlåfn wó er sich sichr gségn håt. Man håtn nét aufdrtriebm, obwóhl éftr as Dórf unt as Haus durchsuacht gwurtn isch. Seine Kollegn håbm freilich gwisst, dass dr Tönle in Dórf isch. Dr Geischtling håt die Vrmuatung ghåp, dass die Kindr, dé sei Frau in seinr Åpwésnheit af dr Welt pråcht håt, außrehelich sein miaßn.

In die Siebm Gemeintn håt man dåmåls zu Weihnåchtn nó zimbrische Liadr gsungen. Tönle håt pa die Feirn nia drpei sein kénnt, aa nét pa dr Hoazet va seinr Tóchtr. In Jåhr 1904, mit dr Gepurt van Krónprinz Humbert va Savoyen isch an ållgemeine Amneschtie ausrkémmen. Seit zem muaß sich dr Tönle nimmr vrschtéckn. Mitn drspårtn Gelt kånn er a påår Pampr (Schåf) drzuakafn. Er lernt af dr Hoachébm va Asiago an éschtreichischn Wissnschåftlr kénnen, mit dén er sich éftr untrhåltet. Spétr håt’s ghoaßn, dr Wissnschåftlr war a Spión gwésn.

Mit an Mónat Vrspétung heart dr Tönle epes va dr Ermórdung van Erzherzóg Franz Ferdinand in Sarajevo. Er håt koa Schual gmåcht, intressiĕrt sich åbr fir Geschichte unt rédt drei pis viĕr Språchn. In dr Gégnt va Asiago taucht mehr unt mehr italienisches Militär auf. In der Zeit schtirp die Frau van Tönle. Drei va seine Puabm sein in Amerika, zwoa sein pan Militär unt når isch nó mindigschtns oa Tóchtr. Die italienische Propaganda will die Lait fir dr Eróbrung va Treant unt Triescht (Triest) pegeischtrn. In April 1915 heart dr Tönle zu erschtn Mål die Geschósse in die Perg va seinr Hoamet. In Dórf sein lei mehr Fraun, Kindr unt ålte Lait, ålle åndrn sein direkt als Soldåtn peteiligg ódr årbeitn firn Kriag. Die Óffiziĕre van Militär sein gégn die taitschn Liadtexte va die Zimbern (zun Peispiel pa die Weihnåchtsliadr) unt só isch man mehr af låbelete Liadr umgschtiegn. Die erschtn éschtreichischn Fliagr sein auftaucht; in Dórf isch es gfahrlichr gwurtn unt die Zivilischtn sein zun Aussiedlen weitr nåch Sidn zwungen gwurtn. Dr Tönle isch åbr als oanzigr in Dórf pliebm unt håt in Schutz van Wålt seine Pampr (Schåf) ghiatet. As Dórf isch durchn Kriag peschädigg gwurtn.

In galing håm-en decht éschtreichische Sóldåtn hópgnummen. In die negschtn Tag håt er die Pampr in Pegleitung va zwoa Sóldåtn hiatn gmiaßt. Nåchr håt man-en zsåmp die Viechr (Pampr unt Hirtnhunt) pis in dr Gégnt va Treant mitgnummen. Va zem isch er óhne Viechr in Lågr va Katzenau pa Linz gschickt gwurtn. Sell isch die lézigschte Zeit in sein Lébm gwésn. Oamål isch’r ausgrissn; nåch a påår Wóchn håm sie’n aufgriffn unt nach Katznau zrugggschickt. Seine Lait håm-en schón glei nåch dr Aussiedlung méngl ghåp unt ibrn Roatn Kraiz unt åndre Órganisaziónen suachn glåssn. A Schweizr Priĕschtr håt sich eingsétzt, dass er freiglåssn wert. As isch abr nó viel Zeit vrgången: In Dezémr 1917, ibr an Jåhr nåch seinr Ånkunft isch er mit åndre italienische Flichtlinge in Zug ibr dr Schweiz nach Mailant gschickt gwórtn. Zem håt sei Tóchtr gwårtet.

Åbr dr Zug isch mit oan Tåg Vrspétung ånkémmen. Dr Tönle isch ausgschtiegn, håt an pekånntn Sóldåt tróffn unt isch mitn sem an Tégl hébm gången. Derwégn håtn sei Tóchtr nét gfuntn unt isch vrzweiflt ågroast. Dr Tönle isch in an Viechwaggón in Richtung Vicenza eingschtiegn. Pan an Påhnhof in dr Nechnt va seinr Hoamet isch er ausgschtiegn (gleich unpemérkt wia er eingschtiegn isch). Zufuaß isch er nåchr in Richtung Hoamet gången, håt die erschte Nåcht in a Hittn vrpråcht. In dr Umgébung håm die Kanónen tundrt, die Éschtreichr håm gråd an Ångriff gschtartet. An italienischr Offiziĕr zoagg in dickkopfetn Tönle durchn Fernroahr, dass sei Dórf gånz zu Fetzn gschóssn isch. Es isch dr 24. Dezemr. Die negschte Nåcht schlåft er in an Pferch. Er geaht wiedr in Richtung Sidn in dr Hóffnung an Auswåndrer aus sein Dórf zu fintn.

In Tåg nåch dr groaßn Schlåcht isch dr Laitnant Filippo Sacchi (Schriftschtéllr unt Schurnalischt, 1887 - 1971) in dr Gégnt untrwégs. Er sigg an åltn Månn mit dr Pfeif in dr Hånt pan an Schtåmmen zuailoahnen. Er will ihm helfn, sigg når åbr, dass er toat isch.

Mario Rigoni Stern gip in dr Gschicht an Råhmen. Er drzéhlt sie in an Krepskrånkn Schurnalischt Gigi Ghirotti, der in dr Gégnt va Asiag Genésung sucht. Nachdém dr Stern dé Gschicht ihm drzéhlt ghåp håt, isch dr Schurnalischt ogroast, weil’s ihm nét guat gången isch.

Zimbrisch

Håt dr Tönle in åltn zimbrischn Dialekt grédt? Aus deen wås dr Stern drzéhlt, isch ånzunéhmen, dass er weanigschtns toalweis zimbrisch grédt håt. Seine Frau håt vór ihrn Toat in léschtn Såtz af zimbrisch gsågg, dr Affokat (Rechtsanwalt) håt mitn Tönle ålm zimbrisch grédt, aa van Tönle wern zimbrische Aussprich zitiĕrt. Es isch åbr aa zu lésn, dass er nét ålle zimbrischn Wértr erklärn kénnt håt.

Dr Text van Weihnachtsliad geaht só:

Darnaach viärtansong jahr
az der Adam hat gaveelt
ist kemmet af disa belt
...
dar uunzar libe Gott
...

(Nach viertausend Jahren / dass Adam gesündigt hatte / ist auf diese Welt gekommen / ... / unser lieber Gott ...)

Ibersétzungen

• Affokat: Rechtsanwalt
• Umrgeahnr: Wanderhändler (wörtl.: Umhergeher)
• Langes: Frühling
• Geischtling: Geistlicher, Priester
• Hoazet: Hochzeit
• war: sei, wäre
• når: dann, nachher
• låbelet: abgeschmackt
• in galing: irgendwann, bald
• decht: nun doch, schließlich
• hópnéhmen: feschtnehmen
• létzigschte: schlimmste
• méngl ghåp: vermissen
• an Tégl hébm: einen heben, zusammen etwas trinken

Piachr

• Storia di Tönle; Mario Rigoni Stern; G. Enaudi Editore, Torino 1980 (af italienisch)