Heinrich Schmid

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Owaöstareichisch gschriem worn.

Da Schmid Heinrich (* 6. April 1921 in Zürich; † 23. Feba 1999 ebenda) woar a Schwaiza Schbrochwissnschoftla und is foa oim ois Fota fu da retoromanischn Schriftschbroch "Rumantsch Grischun" bekaunt woan. Ea hod a fia de Ladina in Italien de neiche Dochschbroch "Ladin Dolomitan" konsdruiad.

Sai Lem[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da Schmid Heinrich hod sei gaunz Lem laun im söbn Haus in Züarich gwond, in dem a a auf d Wöd kema is. Obwoi a fu Gebuat au a weng dearisch woa, hod a schau in da Jugend sei Begaisdarung fia Schbrochn entdekt. Ea hod Grichisch gleand und foa oim d romanischn Schbroch haum eam intresiad: Latein, Franzesisch, Italienisch, Spanisch und de faschidanen retoromanischn Dialekt.

Noch da Matuara hod a in Züarich Romanisdik schdudiad und is 1946 mid summa cum laude feati woan. Im Schdudium hod a si auf Schbrochgschicht und Schbrochgeografi schbezialisiad.

Nochdem a a Zeidl in Floarenz (Italien) gwen is, is a wida in Schweiz zruk kema, wo a owa weng seina Dearischheit neta schwa an Bostn findn kina hod. Ea is daun zum Retischn Naumensbuach gaunga und hod doatn iwa 15 Joa am Dicziunari Rumantsch Grischun mid goawat.

Im Joa 1962 hod a si an da Uni Züarich habilitiad und woa daun Asisdenz-Brofessa und drai Joa schbeda Extraordinarius. De negstn Joa fu seina akademischn Kariea woan oawadsreich, owa ned bsondas schbekdakulea.

Rumantsch Grischun[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Retoromanische Schbrochregionen (grau)

Wia da Schmid Heinrich schau iwa 60 woa und schau an a ruige Bension docht hod, hod a auf oa Moi fu da Lia Rumantscha, da Schbroch-Liga fu de Retoromanen in da Schwaiz, in aufdrog griagt, ea soid a gemainsaume Schriftschbroch fia de 5 Hauptdialekt mocha. Noch blos 6 Wocha intensifa Oawad, woa da Schmid Heinrich featig und hod im Abrü seine Richtlinien fia a gemainsaume bindnaromanische Schbroch presentiad. Danoch is a laung untawegs gwen fu oana Diskusions-Faaunschdoitung zua negsdn, in ole Regionen fum bindnaromanischn Schbrochgebit, woa iwaroi fia de neiche Schriftschbroch gwoam hod und Bedenkn und Resauntimaus bai de Leit zaschdran kina hod.

Daduach hod se de retoromanische Schbroch, de e neta mea 60.000 Leit ren (schwaiza Zensus fu 2000) und aussadem nu in 5 recht untaschiadliche Dialekt aufgschboitn woa (Surselvisch, Sutselvisch, Surmeirisch, Oberengadinisch, Unterengadinisch), ois neiche Schriftschbroch etablian kina und so a ian Schdönweat in da Schweizund ea intanazionale Bekauntheit aufweatn kina. Rumantsch Grischun is heit ofiziele Aumtsschbroch im Kanton Graubindn und ko-ofiziel im Rest fu da Schwaiz.

Ladin Dolomitan[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De fimf ladinischen Doschoftn in Noaditalien

Im Joa 1988 san daun a nu de Fadreta fu de noaditalienischn Ladina deahea kema und woit a, das da Schmid Heinrich fia eana a neiche gemainsaume Schriftschbroch mocht. Ea hod a de Hearausfoadarung augnuma und mi fola Enagi und geng ole Schwiarigkaitn gschoft, a neichs gemainsaums Ladinisch zum mocha, des Ladin Dolomitan, wos daun a fu de Schbrecha und faschidanen Schbrochfarain und Politika akzepdiad wiad. Im Suma 1998 is de laung eawoate Publikazion zum Ladinischn in da hochdeitschn Veasion endli aussa kema, d "Wegleitung für den Aufbau einer gemeinsamen Schriftsprache der Dolomitenladiner". D italienische Iwasezung hod a laida neama dalebt, wai a im Februa 1999 gauns gach an am Heazinfakt gschdoam is.

D Foadail fum Ladin dolomitan, so wia s da Schmid Heinrich entwükit hod, san, dass is a raine Schrift- und Les-Schbroch. Jeda ladinisch redade kauns a so ausschbrechn wiar a s fu seim Idiom hea gwend is. Oana ausn Gaderdoi kaun zum Baischbü "dur" ois "dür" und "mur" ois "mür" ausschbrechn. S Ladin dolomitan muas a fu de Ladinisch-Schbrecha ned neich gleand wean, das se s faschdengan. Nua zum söwa schreim miassn s de Rechtschreib-Regln leana.

Schau aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Wichdige Leit, de im 18. Joahundat genau des söwe fia de Hochdeitsche Schbroch gmocht haum, san:

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]