Obstaundssproch - Ausbausproch - Dochsproch

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Owaöstareichisch gschriem worn.

S Konzept fu ana Obschdaundschbroch - Ausbauschbroch - Dochschbroch is a lingusdischs Weakzaig, mid dem Schbrochwissnschoftla untaschiadliche Schbroch und Dialekt analisian und kategorisian kinan, damid ma untascheitn kau wos a Dialekt is und wos a aigane Schbroch.

S Konzept[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Datei:Obschdaundschbroch.png
Da Obschdaund fu zwoa Schbrochn oda Dialekt is schwa zan messn, richdige Obschdaund-Schbrochn haum goa nix gemainsaum, wia Ungarisch mid Kinesisch
Datei:Ausbau Schbroch.png
Jede Schbroch und jeda Dialekt kau a Ausbauschbroch wean, waun de Schbrecha des woin
Datei:Dochschbroch.png
A Schbroch kaun fia mearane aundane Schbrochn, oda Dialekt, de Dochschbroch-Funkzion iwanema

Des Konzept fu "Obschdaundschbroch - Ausbauschbroch - Dochschbroch" ged aufn deitschn Linguistn Heinz Kloss (1904-1987) zruk, dea a de Begrif definiad hod. Da Heinz Kloss hod si fü mid Mindahaitnschbrochn und regional Schbrochvariantn ausanaunda gsezt und woit a wissnschoftlichs Sisdem kreian, wo ma neutral und frai fu nazionalisdische Beainflussung a wissnschoftliche Untascheitung zwischn Schbroch und Dialekt drefn kau. Oft is nemli aso, das Fadreta fu schbrochliche Mindahaitn behauptn, eana Variantn wa a Schbroch und auf da aundan seitn sog de Fadreta fu da dominiaradn Schbroch, das des e blos a Dialekt is.

Sai 1967 presentiads Konzept is heit intanazional recht auneakaunt und wiad fu Schbrochwissnschoftla iwaroi doat aigsezt, wo de Schbrochnfrog (La questione de la lingua) recht hizig debatiad wiad, damid ma aufn Bon fu de Faktn zruk kimd.

Obschdaundschbroch[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A Abschdaundschbroch is a Schbroch, de si so schdoak fu da negst fawauntn untaschait, dass aigntli neamt gibt dea eansthoft behaupt, das des a Dialekt fu ana aundan Schbroch sei soid. Des is da Foi, waun si des Vokabular, d Ausschbroch, d Moafologi und d Gramatik schdoak untascheitn und ma an Schbrochkuas und a Weatabuach braucht, damid ma de Schbroch faschded. Bsondas kloa is des, waun zwoa Schbrochn iwahaupt nix gemainsaums haum aussa a boa Fremdweata, wia s zum Baischbü zwischn in Spanischn und im Baskischn da Foi is (Baskisch oda euskera is mid iwahaupt koana aundan Schbroch fawaunt).

Ausbauschbroch[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A Ausbauschbroch is a Schbroch de a schdandartisiade Rechtschreibung (Ortografi) hod, a schdandartisiade Gramatik und an relatif grosn und ausdefiniadn Woatschoz, so das ma in deara Schbroch iwa fost ole Sochan redn kau, oiso braktisch a Schdandard-Schbroch is. Es kinan owa a zwoa no fawaunte Variant zu zwoa faschidane Standard-Schbrochn "ausbaut" wean oda woan sei. A jungs Baischbü dafia is Seabisch und Kroatisch, de nu foa a boa Joa ois oa gemainsaume Schbroch goidn haum, mid Dialekt hoid, owa mid oana gemainsaumen Seabo-Kroatisch Schriftschbroch. Holendisch und Afrikaans san nu so a Baischbü und in gewissa Wais a Hindi und Urdu in Indien und Pakisdan. Dabai iss owa wuascht, ob de Ausbauschbroch a de nazionale Aumtsschbroch fu am suvarenen Laund is. Katalanisch is zB genau so a Ausbauschbroch.

Dochschbroch[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A Dochschbroch is a iwaregionale Schbroch, de ois Schdandard-Schbroch fia a gaunze Rai fu Dialekt oda a Dialektkontinuum funkzioniad. Des kimt foa oim doat fia, wo untaschiadliche Dialekt so faschidn san, das s gengseidige (reziproge) Faschdee neama megli oda recht schwa is.
Fia de retoromanischn Dialekt oda Mikro-Schbrochn im schwaiza Graubintn, de zum Tei recht untaschidlich san, is zB im Joa 1982 so a konsdruiade Dochschbroch fum Linguistn Heinrich Schmid gmocht woan. Des neiche "Rumantsch Grischun" (graubintna Romanisch) is heit de Dochschbroch und schdandardisiade Schriftschbroch fia de Retoromanen in da Schwaiz. Fia de faschidanen baskischn Dialekt is so wos enlichs gmocht woan, nemli s "Euskera Batua" (gemainsaums Baskisch, 1968).
Hochdeitsch (Standarddeutsch) is übrigens a a Dochschbroch fia de faschidanen west-geamanischn Dialekt in Deitschlaund, Estareich und da Schwaiz.

Wos nu intresant is[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • Es gibt a Ausbauschbrochn, de ned wiakli Obschdaundschbrochn han. A Baischbü, des da Heinz Kloss aufzoagt hod is Letzeburgisch (Luxnbuagisch), wos eigentli a moslfrenkischa Dialekt is.
  • Es gibt a Obschdaundschbrochn, de koa Ausbauschbroch han, wia in Airopa zum Baischbü Romanes, d Schbroch fu de Roma und Sinti. Des kau si owa in da Zukunft endan, waun de Schriad in de Richdung untaneman (Weatabuach, Gramatik, Literatua etc.)
  • Es wean übrigens intanational de fum Heinz Kloss fawentn hochdeitsch Begriff "Ausbau, Abstand, Dachsprache" fawent. Auf Spanisch sogt ma zB "lengua ausbau" und "lengua abstand" und auf Englisch genau so "Abstand language" und "Ausbau language".

Schau aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Video-Link[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]