Wödall

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Owaöstareichisch gschriem worn.
Grafik wia se woascheinli des Universum ausbroat und entwückid hod.

Unta Wödall oda Univeasum (dt.: Weltall oda Universum) vastähd ma de gsaumte Materie und Energie, vom elementarn Aitzal [Teilchen] bis za de Galaxien. Des wos mia vom Wödall seng kena, is da kloaste Teu, de baryonische Materie. Owa daun gibts no de uma 95 % de ma se ned recht vuaschtön kenna. Zaumkoitn wead dea va ins vaschtehbore Teu vom Univeasum vo via Kräft. Owa wiaso se des Univeasum oiweu schnölla ausbroat is ins nu unbekaunt.

Da Afaung[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Es gibd zwoa neiche Thesn und Modö, wia des Wödall aa entstaundn sei kennt (z. B. zwischn zwoa Brahmen, usw.), owa de bis iazt aunakauntaste is nu oiweu de, doss sa se vua umma 13,82 Milliardn Joa mid oan machtign Duscha (Big Bang) entwückid hod. Aus oana kloan Kugl oda Blosn, de gaunz komprimiat mid unvuaschtöboara Enagie glodn woa, hod sa se gaunz gach aufblosn. Eigntli hod sa se inflazionea in olle Richtunga ausdehnt.

Es is unvuaschtöboa hoaß und reine dichte Enagie gwest. In dem Zuastaund hods nu koane Elementarteilchen gem. Dahea a koane Photonen, oiso a koa Liacht. In ana gigantischn Entlodung (Explosion?) hod se de Energie ausbroat. In de easchtn Bruchteu vo oana Sekundn hod se de Blosn noch olle Seitn (Richtunga) unvuaschtöboa gach ausbroat. Spoda hod se de Ausbroatungsgschwindigkeit (Expansion) valaungsaumt. Duach de Ausdehnung is de Enagie a Wengl oküht und so hom se de easchtn Elementarteu büdn kena. Des Universum woa zwoar oiweu nu fuachtboa hoaß, owa ma red do scho vo ana Okühlungsfasn.

Mid da zuanemandn Ausbroatung und dahea onehmandn Temparatua hom se noch und noch de via Grundkräft ausbüd (Wexlwiakungan).

De via Kräft[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Kopplungskonstantn α der Grundkräfte s: starke, w: schwache, em: elektromagnetische Wechselwirkung, g: Gravitation als Funktion der Energie E.

Mid da Zaumfiarung vo da Gravitation mid de aundan Drei Kräft happads nu.

De schtoake Keankroft[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Des Modö vo an Proton mid zwoa up-Quarks und an down-Quark.

Se is de schteakste Kroft und wiakt netta im Atomkern. In eam hoits de je drei Quarks in de Protonen und Neutronen und aa de Zwoa zaum. De Protonen san positiv glodn und dadn se dahea zweng da Coulombkroft oschtessn owa des vahindat aa de schtoake Kernkroft.

De elektromagnetische Wexlwiakung[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De kenan ma olle ausn Oitog, za dea keat de elektrische Enagie, da Magnetismus, des Liacht (Photonen), usw...

De schwoche Keankroft[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De schwoche Keankroft is de zwoatschwochste Kroft (Wexlwiakung) und se is fian Zafoi vo de Elementarteu im Atomkern zuaschtändi. Se waundlt Protonen in Neutronen um und mocht so eascht de Kernfusion in de Schtean megli.

De Gravitation[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

So bled se des auhead, owa de Schweakroft (Gravitation) is de mid Obstaund schwechste Kroft vo de Viare. Ia Reichweitn is owa unbgrenzt, owa vamuatli onemad mit da Entfernung. De Gravitation wiakt owa üwaroi im Wödall. Se zoagt se in da Wexlwiakung vo de Maßn (Keapa) aufanaund. Des bedeit olle Festkeapa ziagn se gegnsoatig au. Und dahea is se a fia de Büdung vo Festkeapa wia de Nöwö, Fixschtean, Planetn, Sunnasystem, Galaxien und Galaxienhauffn vaauntwuatli.

De bschloanigde Ausbroatung vom Wödall[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da Virgo Supahauffn

Mid de imma bessan Beowochtungssystem is ma im Lauf vo da Zeit draufkema, das de unzölign Schtean ned planlos am Fiamament umadumhengan, sundan se söwa zuaoadnan. Zeascht hod ma entdeckt das de Müchschtrossn aa a Galaxie warad. Daun hod ma de Galaxien vo insara kloan lokaln Gruppn untascheidn kena. Spoda hod ma de Galaxien, a Wengl weida weg eafoascht und do hod ma festgschtöd, das se a de in Lokaln Gruppn zaumfindn. Und de Gruppn büdn wida nu gressane Galaxienhauffn. Do is owa nu ned z´End, den de büdn se za Supahauffn zaum. Insara wa da Virgo-Supahauffn, dens owa aa zan nu wesentli gressan Coma-Supahauffn zuwiziagt. Da Coma-Supahauffn ghead aa za oan Superhauffn dea ois große Maua bekaunt (great Atractor) is. Und Dea ghead zu an nu vü greßan Hauffn den ma eascht 2014 entdeckt hod. Des is da Laniakea und in Eahm san iwa 100.000 Galaxien vasaummit und sei Ausbroatung gehd iwa 400 Millionan vo Lichtjoahr. Und des passiat ois netta mid da Gravitation. Oiso hod ma aunema miassn das se de Ausbroatung vom Wödall valaungsauman miassad, jo sogoa umdrahn kannt und se wida zaumziagt und in an Big Crunch, wieda in oana kloan Energiekugl endt. Owa des Gegnteu is da Foi. Mid de oiweu nu bessan Apparat und Technikn und zwengs da Rotvaschiabung is ma draufkema, das se de Ausdehnung ned valaungsaumt, sundan dass se des Wödall sogoa imma schnölla ausbroat. De Uasoch kenna ma ned. Es gibt do nua a boa Vamuatungan und Thesn. Owa waun des so weidageht mit da Ausdehnung, weads a de Galaxien zreißn, de Sunnasystem, daun de Molekularn Vabindungan und zlezt aa de Atom ausanaundareißn. Und am End wiad se de reine Enagie in an unvuaschtöboan weidm, großn Raum valian.

Aus wos bscheht des Wödall?[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A grafische Afteulung dea Aunteu vom Wödall.

Des is goa ned so oafoch zan bschtimma. Den Schaugn und Messn dan ma nua den gringstn Teu und zwoa den, dea wos Schtrohlungan aussendt. Ob des ultraviolette oda infrarode Schtroin san, de kenan ma aufzoachna. Owa den ollagresstn Teu vom Wödall kena ma ned auschaugn oda Messn. Dea losst se nua am Vahoitn vo dea ins beobochtboan Materie berechna und oiweu bessa schatzn.

De Prozentaugom vo de Massn san noch de leztn Messungan vom Wödraumteleskop Plank vo da Esa da eiropäischn Wödraumorganisazion. De Prozentaungobn vo da Grafik danem san dahea leida ned am leztn Schtaund.

De Baryonische Materie[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Olle uns bekauntn Enagieteu mochan nua eppa 4,9% vom Universum aus. Und davo de uns sichtbore Materie ( Sunna und Planetnsystem, schwoaze Lecha und Schteanschtaub,..) davo so umma 35%.

De dunkle Materie[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Do vaschmötzn zwoa Galaxien und de a Wengl trägare dunkle Materie is do blau zoachnt.

De bringts auf eppa 26,8% Auteu vom Universum. Se is da Grund warum se de eußan Schtean vo de Galaxien se fost genau so schnö ums Zentrum drahn wia de Innan. Und aa das de Galaxien de Schtean ned davoschiaßn. Den se hoit de Schtean in eanara Umlaufbauhn den mid dea vü gressan Massn wiakts mid ira Gravitazion auf de Galaxien ei. Am Aufaung vom Univeasum hods nua de dunkle Materie und de baryonische Eneagie gem. Owa boid, wia se de messbore Hintagrundschtrohlung zoagt, hod se wos neix ausbüdt.

De dunkle Enagie[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Weu se des Wödall oiweu schnölla ausbroat, schtod zaumziagt, hod ma dafia an Grund gsuacht. Ma waos bis heid nu ned wos is und wias wiakt. Brechnungan haum eagebn, das de dunkle Eneagie zan Aufaung nochn grossn Duscha nu ned voahaundn woa und se eascht daun büdt hod und bis iazt oweu schteaka (meara) wuan is. Weu se des Wödall oiweu weida ausbroat dünnt Se se aa aus. Aa de Gravitazion und megligawoas kau desswegn de Gravitazion de dunkle Eneagie neamma dabremsn. Owa do insa Wödall a gschlossena Keapa is und Eneagie ned valuan geht owa aa ned vo Aussn dazuakema kau, frogt ma se vo wo daun de oiweu meara dunkle Eneagie heakimmt. Und so is ma af de Idee kema, das aus da vuahaundanan Enagie vom Vakuum umfuamt. Owa des lossat se nua mid an bessan Vaständniss vo da Quantenphysik eaklean.

Schau aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Litaradua[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • David Deutsch: Die Physik der Welterkenntnis. Auf dem Wege zum universellen Verstehen. Birkhäuser, Berlin 1996. ISBN 3-7643-5385-6
  • J. Richard Gott III u. a.: A Map of the Universe. In: Astrophysical Journal. Chicago 624.2005, 463. ISSN 0004-637X
  • Stephen Hawking: Eine kurze Geschichte der Zeit. rororo. Rowohlt, Reinbek 1991. ISBN 3-499-60555-4
  • Stephen Hawking: Das Universum in der Nussschale. Dtv, Minga 2003. ISBN 3-423-33090-2
  • Lisa Randall: Verborgene Universen - Eine Reise in den extradimensionalen Raum. S. Fischer, Frankfurt 2006 (3. Aufl.). ISBN 3-10-062805-5
  • Steven Weinberg: Die ersten drei Minuten. Piper, Minga 1977. ISBN 3-492-22478-4
  • Steven Weinberg: Der Traum von der Einheit des Universums. Bertelsmann Minga 1993. ISBN 3-570-02128-9
  • Bogdan Povh u. a.: Teilchen und Kerne. 6. Auflage. Springer, Berlin 2004, ISBN 3-540-21065-2.
  • David B. Cline: Die Suche nach Dunkler Materie. In: Spektrum der Wissenschaft. 10, 5, Oktober 2003, ISSN 0170-2971, S. 44–51.
  • Dan Hooper: Dunkle Materie. Die kosmische Energielücke. Spektrum Akademischer Verlag, Heidelberg 2009, ISBN 978-3-8274-2030-5 (Spektrum-Akademischer-Verlag-Sachbuch).
  • Wolfgang Rau: Auf der Suche nach der Dunklen Materie. In: Sterne und Weltraum. 44, 1, 2005, ISSN 0039-1263, S. 32–42.
  • Gerhard Börner, Matthias Bartelmann: Astronomen entziffern das Buch der Schöpfung. in: Physik in unserer Zeit. Weinheim 33.2002,3, S.114–120. ISSN 0031-9252
  • Harald Lesch, Jörn Müller: Kosmologie für helle Köpfe – Die dunklen Seiten des Universums. Wilhelm Goldmann, Minga 2006. ISBN 3-442-15382-4
  • Luca Amendola, et al.: Dark energy - theory and observations. Cambridge Univ. Pr., Cambridge 2010, ISBN 978-0-521-51600-6.

Im Netz[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

 Commons: Wödall – Sammlung vo Buidl, Videos und Audiodateien

Video[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]