Jiddische Dialektna

Aus Wikipedia

De jiddischa Sproch is ba d Juḏn recht lang i recht villn Lendan z Eiropa gnutzt woan. Vo deastweng hom se mid da Zeid a Reiha Oatn vo jiddischn Dialektnan assagfirmt, doudrunta d heinting poulischn, ukrainischn u litwischn (oda litaua) Dialektt. Omdraf houd se nou – wos spada en Linguistn un an Lehran as Lem leichta gmacht houd – a Standardsproch gschaffn, nou dea wou sih s Vulk owa ned vill grichtt houd.

Afglidarung[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Dea zwoa Haptastal vo d jidischn Dialektt san es Oust- un es Westjiddisch.[1][2][3][4][5][6] In n Oustjiddischn gfinna se zwou klouane Gruppn vo Dialektt. A sidlinga, frejha «u-Dialekt» grouffana, un a neadlinga, ejara mol «o-Dialekt» grouffana.[4][5][7] Es ejascht Zweigal untatoalt se af dej zwej am mearan greddtn Dialektt, es Zentroloustjiddisch ( «Poulisch») un es Sidoustjiddisch («Ukrainisch»), weand d neadlinge Gruppn («Litwisch») aa vill Untadialekt houd.[5][7][8][9]

Es Westjiddisch is von ej a Gruppn vo vaschidne Dialektt, wou sekundea d spaadan Gmoasamkaitn asgfirmt houd.[10][11] D Oanzlhaitn vo de westlinga Dialektt houd ma afgrund vo schriftlingan Quellnan asdafurscht, u wenn ma aa d Miglechkait ghobt houd, es kloa Restl vo d iwatn Sprecha doudafia zen interviewn. Es Westjiddisch untatoalt sih af a sidlingas un a neadlingas Zweigal.[1][5] Zen sidlinga Zweigal ghejad s Sidwestjiddisch, es wou ma am mearan as n Elsass un as da Schweiz kennt un es Zentrolwestjiddisch. Da neadlinga Zweig is s Noadwestjiddisch z Holland u Noaddeitschland.[4][5][12]

Dej dou bschrimane, moḡare Gschichtt wiad owa zwengs de bazeigtn Iwagangs- u Mischdialekt a wejng vazwickta.[5][7][13] Weitas zoagt es Sidwestjiddisch alloa recht vill gmischte Gmoasamkaitn miḏ n Zentrolwestjiddischn un an Noadwestjiddischn.[14]

Meakmol in n jiddischn Dialektn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

D Vaschidnhait vo d Sprochfurma tangiad ollaloa linguistische Aspektt, d Lexik, d Fonetik, d Murfologi u d Syntax.[4][7][15] Da am mejaran deitlicha Untaschid, zwischn Oust- u Westjiddisch is d Zammasetzing vo d Sprochelementna: D stoarka slawischa Kumponentn i de estling Dialektna, wou in Westjiddischn scheja rund umadum fahlt, un es deitle grejssane Schaffal vo romanischn Loanweatan in Westn. Am mearan zen trong – fia d Glidarung – kummt owa d fonetischa Villfalt i de Vokalna (u Konsonantna).

Vokalismus[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da Vokalismus von Jiddischn zoagt gsetzmaassige Altanaziona in alln Dialektn, d. h. ma ko in gschidnan Silm zwischn de Dialektna d Vokalna gengiwastelln.[1][2][5][6][16] D Metoḏn, dej dou bschrimatn Diafonemm zen defanian, kinna diachron (af ra Viastölling von an Protovokalismus basiarada) oda synchron (af dem wos heit oda zou an Zeitpunkt dou is) saa. Es ejascht fousst af historisch-sprochvagleichade Rekonstrukziona u deastweng nutzt ma von ej – vua da Rekonstrukzion – dej ondar, dej sychrona Metodn (dass ma a Fundament houd). Es git zwoa Systemm, wej de vokalischn Diafonemm kenntle gmacht wean. Da Max Weinreich, da wou si gmejt houd a diachrons System zen schaffn, houd zwou Grundlong fia d Vokalglidarung defaniad, namle d approximative Protoassprochn (ba ejm a, e, i, o un u) u d gschichtlicha Bsundahait. Zan zwoatn ghejan:

  • 1. Vokalna, wou kuaz gweng san u kuaz blim san
  • 2. Vokalna, wou lang gweng san u lang blim san
  • 3. Vokalna, wou glengt woan san
  • 4. Historische Diphthonga
  • 5. Extrigs

Nou an Weinreich schreibt ma bspw: Da "A1"-Vokal wiad i d ganzn jiddischn Dialektt assa in Sidostjiddischn wej a «a» gsprochn.

Es andar System vo Bazoachninga (vom Michl Herzog viagschlong) is generell konfoam miḏ n ejaschtn, nea d Vokalqualitetna wean duach Zoln õzaigt: 1 = A, 2 = E, 3 = I, 4 = O u 5 = U. Fia d Schreibung vo de konkretnan Diafonemm wean dej zwou Ziffern tejfgstellt dazougschrim, z.B: a11 is i d ganzn Dialektt assa in Sidoustjiddischn, wou da Vokal ɔ11 is.[4][5]

D Quantitejt vo d Diafonemm in n synchronen Schema is kleanna als wej in n Weinreich sann Modell, zmol i de Diaektt vill Diafonemm fahln (d wou omed schou frejha zammgfalln san).[5]

De Realisaziona (resp. Assprochn) vo de Diafonemm i de jiddischn Dialektt san de folngatn:

Vokalnama Westjiddisch Oustjiddisch Beispill vo de
zwou Haptgruppn
Herzog Weinreich Sid Zentrol Noad Zentrol Sid Litwisch Kurlenda Standard Theata hebräisch deitsch
11 A1 a a a a a/ɔ a a a a חזיר, ים, כלה alt, gast, zalts
21 E1 ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ ɛ אמת, אפשר, גט gelt, helfn, nemen
31 I1 i i i/ɛ i ɨ/i i i i ɨ טיפּש, כישוף, מידבר din, zilber, fish
41 O1 ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ ɔ חגא, חכמה, יום־טוב wokh, wolf, oks
51 U1 u u o i ɨ/i u u u ɨ חוצפּה, שותפות, שטות hunt, frum, kumen
12 A2 oː/ɔu oː/uː oː uː/u u ɔ oː ɔ u סכנה, פּנים, פּרנסה blozn, yor, nodl
22 E2 ɛj eː ɛj aj ej ej ej ej ej חלק, ספר, שדים eybik, eyzl, weytik
32 I2 iː iː iː iː i i iː i i בקיאות, מיאוס, נביאים zis, gisn, briv
42 O2 ɔu oː ɔu ɔj ɔj ej/eu øy ɔj ɔj סוחר, שוטה, שׂונא broyt, groys, woynen
52 U2 uː/y/yː uː uː iː i u uː u i בושה, נבואה, רפואה bukh, bruder, shul
13 A3 aː aː oː uː u ɔ oː ɔ u nix bord, borwes, forn
24 E4 aː aː aː aj ej ej ej ej ej nix eyns, gleybn, fleysh
34 I4 aj əj ɛj aː a aj aj aj aj [17] דאגה, מעשה, דהיינו baytn, payn, zaytn
44 O4 aː aː aː ɔj ɔj ej/eu øy ɔj ɔj nix koyfn, derloybt, boym
54 U4 ɔu əu ɔu oː/ou u/uj/ɔj ɔj/uj/eu au ɔj ɔj [17] גוי boykh, boyen, foyl
25 E5 eː/ɛj eː/iː eː ej ej/ɨ/i ɛ eː ɛ ej טבע, פּלא, רגע zen, mer, kez

Litwischa Dialekt[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Zammgfasste Bsundahaitn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • אָ wiad wej af Standardjiddisch o asgspochn
  • וי wiad amol oy un amol ey asgsprochn, z. B. "ברויט" is enkiang an Standardjiddischn "Breyt"
  • וּ wiad wej af Standardjiddisch u asgspochn
  • ma nutzd "צו" als wej a Prefix, z. B. litwisch "צורייסן" enkiang Standardjiddisch "צערייסן"
  • ma sogt "דיר" u "מיר" enkiang Standardjiddisch "דיך" u "מיך"
  • es gibt koa grammatischs neitrum meara

Poulischa Dialekt[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da poulische Dialekt is es Zentroloustjiddisch, om i da Tabelln unta Zentrol. Nemma dej kurzn Vokalna git s duat aa an langn Vokal, d. h. a Bsundahait von poulischn Jiddisch gengiwa n Standardjiddisch is d Opposizion vo longan u kuarznan Vokalln.

Standardsprach[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Schau aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 Baumgarten J (2002) Les recherches sur la dialectologie yiddish et leurs répercussions sur le champ linguistique. Revue Germanique Internationale 17: 65–79.
  2. ↑ 2,0 2,1 Beider A (2010) Yiddish proto-vowels and German dialects. Journal of Germanic Linguistics 22: 23–92.
  3. ↑ Bin-Nun J (1973) Jiddisch und die deutschen Mundarten. Niemeyer, Tübingen, xii+402 S. (?).
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 4,4 Jacobs NG (2005) Yiddish: a Linguistic Introduction. Cambridge University Press, xx+327 S.
  5. ↑ 5,0 5,1 5,2 5,3 5,4 5,5 5,6 5,7 5,8 Katz D (1983) Zur Dialektologie des Jiddischen. In: W Besch et al (eds) Dialektologie. Ein Handbuch zur deutschen und allgemeinen Dialektforschung: 1018–1041.
  6. ↑ 6,0 6,1 וויינרייך מ (1973) געשיכטע פון דער יידישער שפּראַך: באַגריפן, פאַקטן, מעטאָדן. ייוואָ, ניו יאָרק, אין 4 בענדער. (ציטירט פון Weinreich M (2008) History of the Yiddish Language, Yale University Press.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 7,3 Birnbaum SA (1979) Yiddish: a Survey and a Grammar. University of Toronto Press, 400 pp.
  8. ↑ Jacobs N (1994) Structure, standardization and diglossia: the case of Courland Yiddish. In: DCG Lorenz and G Weinberger (eds) Insiders and Outsiders: Jewish and Gentile Culture in Germany and Austria: 89–99.
  9. ↑ וויינרייך מ (1923) שטאַפּלען. פיר עטיודן צו דער יידישער שפּראַכוויסנשאַפט און ליטעראַטורגעשיכטע. פאַרלאַג "וואָסטאָק", בערלין, 260 זז׳.
  10. ↑ Beider A (2014) Unity of the German component of Yiddish: myth or reality? International Journal of the Sociology of Language 226: 101–136.
  11. ↑ Manaster-Ramer A (1997) The polygenesis of Western Yiddish — and the monogenesis of Yiddish. In: Hegedus I, Michalove PA, Manaster Ramer A (eds) Indo-European, Nostratic, and Beyond; Festschrift for Vitalij V. Shevoroshkin: 206–232.
  12. ↑ קאַץ ד (1979) די אינעווייניקסטע קלאסיפיקאציע פון די מערב יידישע דיאלעקטן. 53סטע יערלעכע ייוואָ קאָנפערענץ, 10-13 נאָוועמבער 1979.
  13. ↑ Katz D (1988) Origins of Yiddish dialectology. Language & Communication 8: 39–55.
  14. ↑ Glasser P (2008) Regional variation in Southeastern Yiddish. Historical inferences. In: Herzog M, Kiefer U, Neumann R, Putschke W, Sunshine A (eds) EYDES (Evidence of Yiddish Documented in European Societies): 71–82.
  15. ↑ King RD (1998) On the uses of Yiddish language geography. Shofar 17: 81–89.
  16. ↑ קאַץ הד (1991) דער סעמיטישער חלק אין יידיש : אַ ירושה פון קדמונים. אָקספאָרדער יידיש 2: 17–95.
  17. ↑ 17,0 17,1 Nea Oustjiddisch.
Voh „https://bar.wikipedia.org/w/index.php?title=Jiddische_Dialektna&oldid=838245“