Pongaurisch

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Pongaurisch gschriem worn.
Pongauer Dialekt
(Boarisch)

Gredd in

(AT) - Såizburger Lond
Sprecha za. 70.000
Linguistische
Klassifikation
Amtlicha Status
Amtssproch vo -
Sprochcodes
ISO 639-1:

ISO 639-2: (B) gem (T) –
ISO 639-3:

bar

Pongaurisch werscht da Dialekt gnonnt, dén ma'ran Såizburger Lond (Éstereich), an Bezirk Seiger Hons (oder kuschz Pongau gnonnt) réedt. As Pongárische is a Iwergongsdialekt vam Middl- zan Siedboarischen und håud sowoi siedboarische åis wia'raa middelboarische Elementt. Siedboarisch warad zan Beispie dia Lautvaschiawing voh ck za ckch oder'an ståuch betonten ch-Laut (wia an Tiroiarischen). Da Dialekt håud auffejige Nasåilautt, dia speziell a'da Géegand vam Tiroier Unterlond, Pinz- und Pongau virkemmand. Weiders fåid aa dia Vaniadlichungsform mid ai auf, wia z. Bsp.: Katzai, a bissai, a Schweindai, a Nudai/Nidai usw. Weiders bsitzt da Dialekt an Triphthong (aóu[1]).

Heitige Situazion[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Ma koh schoh såung, das dia Mundort im Begrieff is, si z'wondeln und duach'n ståuchen Zuazug vah Leit aus onnerne Regionen vah Ésterreich åiwei a Poisai mera vam Donauboarischen beeiflusst werscht, speziell aus da Ståud Såizburg. Am steachsten fåid sejg an Eihzugsgebiet va dia zwee Kloahstéd Seiger Hons und Behofen, sowia dia zwee beriamten Kurerschter Hofgoschdeih und Goschdeih auf, wo d'Kinder schoh gwiess onnerscht réend, wia zan Beispie noh dia ejderne Génarazion. Vah Genarazion za da naxden, werscht da Dialekt åiwei iwerregionoier. Dia ejderne Génarazion vawéndt åft noh Ausdrigg und Reedewéndungan, dia d'jingerne zwåu an Grossen Toaé noh vasteet, ower oahfåucht neammer mear bnitzd. Weiders fåid a auf, das a deitliche Åuschweching vam ckch za ck oder éfters amåi sogåu scho gg, sowia'm chch za ch, sowia dia Vawending vah da Vaniadlichungsform mid al ståutt ai, wia z. Bsp.: Katzal, a bissal, a Schweindal, a Nudal. A weiderschts Phänomen is aa, das d'Leit, dia auf an Bauernhof aufgwåuxen sand, noh deitlich urspringlicher Pongaurisch reend, wia d'Leit vah zan Bsp. ner Orwaterfamilie.

A' dia kloanan Gmoaner is da Dialekt nåuch wia vur guad dahoiden z. Bsp. Goidégg oder Pfåuwerfen eemso wia ad Seitentåier wia zan Bsp. im Grossåultåi oder Gloahåultoi. Seiger Honsner und Behofner homd midunter schoh a påu Schwirigkeitner, dia Leit vah d'Seitentoier zan vasteeh - wonn dia åft amoi spezielle pongaurische Ausdrigg vawénden.

Dialekténdarungan[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Da urtimliche Dialekt kénnt wia d' Reinform vam Boarischen koane Lautt ü und ö - zon Beispie is a hóchdeitschs el an urtimlichen Dialekt nied a Ostmiddelboarischs öi oder ö, sundern wia an owerboarischen a ej - wia z. Bsp. in:

  • Gejd oder'aa Gejt anstått Göid oder Göd
  • schnej anstått schnöi oder schnöö (oftmåis werscht a schnåi gsåugg)
  • hejffm anstått höiffm oder höffm


Dia hochdeitsche Endsiem -iel dascheint nied wia im Ostmittlboarischen åis üi oder üü, sundern wia'ran benåuchbaschten Pinzgau sowia'm Berchtsgåuner Lond ois longs ie wia z. Bsp.:

  • vie anstott vüi oder vüü
  • Hiefe anstott Hüife oder Hüüfe
  • spien anstått spüin oder spüün

's ö werscht wia in Owerboarn za é wia z. Bsp.:

  • Ésterreich anstått Österreich an Iwerregionåin Dialekt
  • éfter anstott öfter

Ba da jingern Genarazion sand dia Formen åwer schiager neammer zan ohdreffm. An Grossåultåi, wo da Dialekt noh recht urtimlich is, sand dia Varianten aa schoh am Riggzug.

Untertoaling[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

As Såizburger Lond mi'm Pongau und seine Unterdialekte
As Såizburger Lond mi'm Pongau und seine Unterdialekte

A boarischspråchiger vah onnerne Dialektgebiete koh oahfåucht nied ausmåchen, vah wo da im pongauer Dialekt réederschte åft her is. Leit, dia'n Dialekt behearschend, kénnan åft vie genauarer unterschein, vah wåus fir'am Orscht dia entsprecherschte Person her is, waj si d' Mundoat åft schoh va Orscht za Orscht leicht unterscheidt. Zan Beispie koh a Seiger Honsner mid Sicherheit såung, ob ebbern ausGrossåul kimmb oder nied. Grossåuler rejnds ck bzw. as ch woitern håuscht aus. Nasåilautt wia zan Bsp.: an Worscht Gmoah wernd nasalirschter btont wia sejg åft in Seiger Hons oder Behofen da Fåi is (dåudan déndirschts mera zan a hih). Schwåuschzåch an Pongau gherscht aa ehernter zan modaraten Dialektgebiet dazua, netter just zwoa km weider, in Seinig Veit, werscht scho wiader'a urtimlicher Dialekt gréedt. In dia Gmoaner Werfen und Pfåuwerfen, dia boade an Såizachtåi lingand, za da Grénz zan Ténnengau hih, wérscht ehernter urtimlicher gréedt.

Weiders kóh si da Dialekt in Seiger Hons bzw. Behofen sejm recht unterschein. Leit ad Orschtstoaé réen åft noh urtimlicher wia dia an Orscht sejm.

As Ennspongaurische stéjd eemfois a Untergrubbem vam Pongaurischen dåu, obwoi Reedner vam Såizachpongaurischen sejg mittlerrerwei nied genau unterschein kinnand ob's a Ennspongauer oder a Såizachpongauer is. In da Reegl réend dia Ennspongauer åwer noh urtimlicher wia d'Såizachpongauer.

An steirischen Schlådming und ojwerschts werscht eemfåis a Varianten vam Pongaurischen gréedt. Dia Grénz zan iwring steirer Dialekt is aso ebbern auf da Heechen vah Grébming.

Beispiewerschter[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

(fonetisch, a' da boarischen Umschrift gschriem)

Pongaurisch Sòizburgarisch (Stòd) Hochdaitsch
niid need nicht
zààch zààch mühselig, zäh
Lassing Frialing
Hĩĩrest Herbst Herbst
Rõã Òbhãng Abhang
ojchebloackt òwegschmissn hinuntergefallen
maóugst a Fotzn/Dèètschn mògst a Wààtschn/õãne ãdrààd willst du eine Ohrfeige
Naidai/Naidal Bussal/Bussl Küsschen
tênck/dênk links links
aóuft haousd a Bèèch nòcha hòsd a Bèèch danach hat man eben Pech
Ampa Küwe Eimer/Kübel
Miechbuutschn Müüchkãnn Milchkanne
Bichi/Bijchi Hügl/Hüge Hügel, Bühel
èbbas/èbbs èbbas/wòs etwas
ênk aich/eng euch
znaagst amòi bòid amòi bald einmal
Zwaougstèjtz Woschschüssl Waschschüssel
leeb loub zimle schlächt ziemlich schlecht
Grànckn Sòissn Braislbeamamèlaad Preiselbeermarmelade
Granckn/Grantn Braislbean Preiselbeeren
sejg wuuscht wois Irgèst saĩ des waarad woi des Eagstè Das wäre wohl ganz schön schlimm
kleckheescht stõãhhoat steinhart
Droatsau ? ein mit Getreide gefüttertes Schwein
Lãã Lawin Lawine
drai/droi drai drei
schiaga fòst/schiaga/schia fast/schier
drentn drüm/drüman/drent drüben
aizai bissal bisschen, bissel
schaickig liab/nètt nett
baoutschiarigs Triichai liabs Dianll/Maall hübsches Mädel
gutt klass/toll/super/gwandt klasse/toll
zwêê(n)/zwoa/zwoo (gschlechtsouhengig m/s/w) zwaa/ (Oid-Stodingarisch) zwoa zwei
Diiwan Couch/Diwan/Sofa/Sof Couch/Sofa
fêêscht/vurigs Jaou vurigs/vurigs Joa vergangenes/voriges Jahr
aougetzt o(b)grutscht abgerutscht
Kliabhacki glâne/glõãne Hòggn kleine Hacke
Jancka Janka/Jaggn Jacke
Gstraou Widda Widder
Manggai/Manggal Manggal Murmeltier
õhawig ãhawig anhänglich/aufdringlich
Haoudan Hòòdan/Fètzn Fetzen/Putztuch
iawand/iawèns ob und zua ab und zu
gaach gaach/schnő schnell
Graxn Graxn altes Auto/Korb
Zècka Koab Korb
Klèètzn/Klauotzn Glètzn gedörrte Birnen
Ziweem/Zibeem Zwetschgn Zwetschke
Bêêhaiga wtl.: "Beerenheiger" Ègosau/Ègooasch Egoist
hoia/haia haia heuer/dieses Jahr
schwaouschz schwoaz schwarz
grêâ grêâ/grün grün
bloohappat bloossfiassig/boafiassig barfüßig
aaschlings oaschlings/rügglings rückwärts
goodln nochèdösn dösen/nachnickern
blêâgetzn jamman jammern
laaschatzn an Schoas reen/an Drèèg reen dampfplaudern; Fake-News verbreiten
ninascht niangs nirgends
zinftig Zimftig/ongenehm angenehm

Beispieséetz[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Tipische Beispieséetz sand noh: (in Boarischer Umschrift gschriem)

  • Pongaurisch: Doscht amòi an Hĩrest haouds an Lodan fõ da Gmõã oichibloackt iwas Rõã.
  • Modaraats Pongaurisch: Neilich im Heabsd hòds an Lodan fõ da Gmõã òwebloaggt iwas Rõã.
  • Stådingarisch: Neilich im Herbst hòds'n Loda fã da Gmõã òwègschmissn üwan Hüge.
  • Hochdeitsch: Neulich im Herbst ist der gut gebaute Gemeindearbeiter gestürzt und den Abhang hinuntergerollt.
  • Pongaurisch: Ah sejg grêâne Schaickai gfòid ma guad, sejg mèchad i haoum.
  • Modaraats Pongaurisch: Maĩ des grêâne Schaickal gfòid ma guad, des mèchad i hòm.
  • Stådingerrisch: Maĩ de grüne/grêâne Westn is foi liab/gwandt, de mèchad i hòm.
  • Hochdeitsch: Diese grüne Weste finde ich sehr schön, ich würde die gerne haben wollen.
  • Pongaurisch: Hoia an Winta is õãfaoucht iwahabbs kõã Schnej zan Schiefaoun daou gwejn, fêêscht haouds gnua gèèm.
  • Modaraats Pongaurisch: Haia im Winta is õãfoch iwahaupt kõã Schnèè zum Schiefoan dò gween, furigs Joa/Jòò hòds gnuag gèèm.
  • Stådingerrisch: Haia im Winta is ââfoch ned wiaklich a Schnèè dò zum Schiefoan, vurigs Joa hòds gnuag gèèm.
  • Hochdeitsch: In diesem Jahr im Winter hat es kaum Schnee gegeben zum Schifahren, letztes Jahr war genug da.

Schaug aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Beleg[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  1. da Triphtong aóu im Pongauer Dialekt werscht då in dém Artikel åis åu wiadergeem.
Weiderne Informazioner findst aa noh unter: Portåi PongauPortåi Boarisch