Jiddische Schreibweis

D Jiddischn Schreibweisn san Systemm, mid deja wou d jiddischa Sproch gschrim wiad. Obgseng von a poa Asnama, wiad doudafia es hebräischa Alfabet gnutzd. Weitas git s a standardisiadta lateinischa Umschrifd von Jiddischn Wissnschaftlichn Institut, dej wou nea es lateinischa Alfabet, ouna Sundazoichn, Umlautt un Akzentt nutzd. I da Regl wiad owa d hebräischa Schrifd heagnumma. In Jiddischn heascht ba d Schreibweisna weitas a recht groussa Villfalt, wenn ma af d vill steakanan Noamiringstendenzn ba d Eiropäischn Sprochna blickt. Dej Gschicht vo da jiddischn Schreibweisn gejd fost weida zrugg wej d Sproch selwan, wal d Grundlong vo de mearan Schreibweisnan ianane Uaspring in n Hebräischn u Jidisch-Aramäischn hom.

Schrifd

Es Jiddisch loud se mid vaschidnan Alfabetn schreim. D Iwazol vo dej, dej wou a Jiddisch schreim, nutzn i da Regl as hebräischa Alfabet. Ondas as wej ban Hebräischn san de Bouchstom in n Jiddischn aftoalt af Konsonantn u Vokalna. In n Folngatn findt se es gnutzta Alfabet mid da Umschrifd u de Lautweat nou an YIVO. Bouchstom vo Weata as n Hebräischn oda Aramäischn san grẽj hintalegt; Schrifdsymboll mid Vokalzoichn san gellwad markiad; d obweichada deitscha Umschrifd von n Ronald Lötzsch stejd i Klamman; dej eiklammatn Zoichn ך (k), ם (m), ן (n), ף (f) u ץ (ts) san d Forma, wou ma ganz am End von an Woat schreibt.

Zoichn	Latein	jidd.
א	-	shdumer alef
אַ	a	pasekh alef
אָ	o	komets alef
ב	b	beys
בֿ	v (w)	veys
ג	g	giml
ד	d	dalet
ה	h	hey

Zoichn	Latein	jidd.
ו	u	vov
וּ	u	melupm vov
ז	z (s)	zayen
ח	kh (ch)	khes
ט	t	tes
י	i, y (j)	yud
יִ	i	khirek yud
כּ	k	kof

Zoichn	Latein	jidd.
כ (ך)	kh (ch)	khof, langer khof
ל	l	lamed
מ (ם)	m	mem, shlos mem
נ (ן)	n	nun, langer nun
ס	s (ß)	samekh
ע	e	ayin
פּ	p	pey
פֿ (ף)	f	fey, langer fey

Zoichn	Latein	jidd.
צ (ץ)	ts (z)	tsadek, langer tsadek
ק	k	kuf
ר	r	reysh
ש	sh (sch)	shin
שׂ	s (ß)	sin
תּ	t	tof
ת	s (ß)	sof

 

Weitas wean de folngatn Digrafn gnutzd:

Zoichn	Latein	jidd.
װ	v (w)	tsvey vovn
זש	zh (sh)	zayen-shin
טש	tsh (tsch)	tes-shin

Zoichn	Latein	jidd.
ױ	oy (oj)	vov yud
ײ	ey (ej)	tsvey yudn
ײַ	ay (aj)	pasekh tsvey yudn

 

Weata, dea wou Aramäisch oda Hebräisch san, wean generell gschrim, wej i da Asgongssproch. Andere Weata wern af eiropäischa Oat mid de Vokalzoichn א (a/o), ו (u), וי (oy), י (i), ע (e) u יי (ay/ey) gschrim.

Modeane Rechtschreibung

Heitztoḡ han dej Untaschidd i de Schreibweisna ned gringa wej i de blejatn Jouana vo da jiddischn Litratua. Es System, es wou formel an offizielln Stand in n akademischn Umfeld houd un aa vill i d mearan weltlichn Bejchln gnutzt wiad, ist de YIVO-Ortografi, des moant, dej Regln, dej wou s Jiddische Wissnschaftlicha Institut (YIVO) asformuliad houd. D YIVO-Variantn hod se owa aa z eftas gendat un es askristaliasiadta Enddagebnis seng recht vill Gstudiadte als wej a weng z weit wegga vo dea eltanen ortografischn Systema.

A ondane Metodn, dej wou aa kodifiziad is, findt se i de Klal Takones fun Yiddishn Oysleyg, dej wou publikiad woan is wej a kooperativs Weak von a Reih Universitejtn. Es Zil vo da Version is gweng an umfassadn "Standard" u d natialichn Untaschidd zen formulian, de wou se i Bejchan u Zeitschriftnan finna, dej wou ned mid da Tejtikait von n YIVO zen toun hom. A wengal Variazion wiad zouglassn, wenn aa dej "deitschma"rischn (resp. vadeitschtn) Schreibweisn i de Klal Takones ganz vawoaffn wean.

D Ortografi, dej wou ma i chassidische Publikaziona findt, hod koa Standard oda Regulirunga ned. Un aa wenn s recht vaschiin san, findt ma dennat a poa Musta i de Textt, wej u. A. es Weggloua vo diakritischn Zoichn, dej Gwoanat a stumms ע (e) oda ה (am mearan aa e) in etlane Weata zen schreim un andane Zoichn von an "deitschma"rischn Stil oda dej Schreibung vo אי־ statts יי־ am Õfang vo d Weata.

A bsundane Entwicklung hod s i da Sowjetunion gem, wou s dej aso ghoissana sowjettischa Ortografi antwicklt hom. Dej methodischa Grundprinzip vo da Schreibweis is d Fonetik gweng, wou ma bestnfolls ba de Fremdweata a Asnam gmacht houd. A Zol morfologischa Regln hom owa zant dejm goltn. Inra vulln Furm vo da sowjettischn Schreibweis, san aa d Endbouchstom von n Alfabet wegga gfalln. Heit is da Stand vo da sowjettischn Schreibweis lej u schwoch, aa wenn ma dej Tradizion nu in n Bladl Birobidschaner Stern pflegd.

Prinzipien von n Schreim

Dej Vaschiinhait vo d jiddischn Schreibweisn is generell vabundn miḏn Iwawejng vo dan oinn oda dan ondan Prinzip, es wou ma omaf oda iwarisch draf setzt. Koa vo de heiting oda frejanen Ortografina fulgt owa blouss oana oinzing Grundloḡ. Nou an historischn Prinzip moant ma, ma solltad aso schreim wej i da Asgangssproch, d. h. generell schreibt ma de semitischn Weata wej af Hebräisch u Jiidisch-Aramäisch. Des hod ma ba manchn Schreibweisn aa fia Weata as n Germanischn gmacht un aso dej deitscha Ortografi imitad, wos ma nou an "deitschma"rischn Stil ghoissn houd. In an gwissn Si geḡa s historischa Prinzip grichtt is es fonetischa: Aso wej ma redt, aso schreibt ma. A gwichtiga Modifikazion doudazou is es morfologischa Prinzip, nou dem wou ma moant, ma söltad von n Text de Weata miglechst vollstende un gleich loua, u wenn ma s vaschiin virabrengt.

Diakritische Zoichn

A bsundas Problem is d Nutzung vo d Punktaln u Strichaln, d. h. vo d diakritischnan Zoichna. Fia de Begadkefat-Konsonantna, dej wou ma af zowaraloa Oat assaredt (d. h. frikativ u plosiv), hom dej tiberianischn Grammatika a Metodn assatiftlt, dej zwou Assprochn zen untaschein. Dej zwoi Zoichn, Dagesch u Rofa, ko ma aa i de Ortografin von heinting Jiddisch gfinna. Manchane Methodn hom scheja des ganza System vo Diakritika gnutzd, weand ondane draf vazicht hom, u blouss es Dagesch fia s Pe gnutzt hom. Sel gilt aa fia d Punktirung ban Sin, es wou si blouss i Weata von Hebräischn findt.

Weitane Zoichn san dej Diakritika fia d Vokallautt. In Jiddischn nutzt ma generell ner a Pasech (es a-Zoichn) un a Komets (es o-Zoichn) unta n Alef (א). Owa laut manchane Regulirunga san s ned obligatorisch u nou an ondan mou ma ned blouss dej setzn sundan aa fia "ay" a Pasech mid zwoi Yudna, d. h. ײַ, schreim. Weitane Diakritika sigt ma ned oft, u wenn ma nou de Regln von n YIVO i gwisse Kontextt a Chirek (es i-Zoichn) un a Melupal (es u-Zoichn) schreim soll. I vill altn Schreibweisn houd ma en tanachischn Stil imitiad u de ganzn diakritischn Zoichn gnutzd ghobt.

Diakritika ba de Konsonantn

Bsp.	Charedim	Takones	YIVO	Oxford	Sowjetisch
טובה	ב	ב	בֿ	בֿ	(וו)
באַר	ב	ב	ב	ב	ב/בּ
כאַפּן	כ	כ	כ	כֿ	כ
כעס	כ	כ	כּ	כ	(ק)
פון	פ	פ	פֿ	פֿ	פ
פּינטל	פ/פּ	פּ	פּ	פ/פּ	פּ
שנאה	ש	ש	שׂ	ש	(ס)
ברית	ת	ת	ת	תֿ	(ס)
תשובה	ת	ת	תּ	ת	(ט)

Diakritika ba de Vokall

Bsp.	Charedim	Takones	YIVO	Oxford	Sowjetisch
מאַן	א/אַ	אַ	אַ	אַ	א
אגדה	א	א	אַ	א	(אַ)
אָ	א/אָ	אָ	אָ	אָ	אָ
וואו	וואו	וואו	וווּ	וואו	וווּ
וואוינען	וואוי	וואוי	וווי	וואוי	וווי
פריאיק	יאי	יאי	יִיִ	יאי	יִיִ
ייד	אי־	יי־/אי־	ייִ־	יי־	ייִ־
מזרח	מ־	מ־	מי־	מ־	(מי־)
ישוב	י־	י־	ייִ־	י־	(ייִ־)
בייטן	יי	יי	ײַ	יי	ײַ
דהיינו	יי	יי	ײַ	יי	(ײַ)
העברעאיש	עאי	עאי	עיִ	עאי	עיִ

Lateinische Umschrifd

D Lateinische Schreibweis wiad ejara seltn gnutzd. Ma findt s u. A., wenn ma as ejḡad an Grund koa hebräischa Schrifdzoichn ned houd nutzn kinna oda in an Kontext, da wou ma se aa õ Leitn richtt, dea wou koa Jiddisch ned kinna, bspw. in an greassan publizistischn, an wissnschaftlichn oda an lirnarischn Kontext, wou ma wos vo da Sproch vamittln will. A deitscha Umschrifd von n Ronald Lötzsch nutzd es Jiddischa Weatabouch von n Duden-Valoḡ. An mejara intanazionaln u wissnschaftlich gnutztn Standard fia a lateinischa Schreibweis hod es YIVO-Institut festglegt. Es YIVO orientiad sih generell on n Englischn wou aa statts Diakritika Digrafn vawendt. Von n Englischn kumt aa d Schreibweis Klezmer fia Klesmer mid an stimmhaftn s. A Weazeig zen transkribian fia vaschiinane Kodirunga warad d Jiddischa Schreibmaschina.

Es hoimisch Jiddisch

Es dahoimata oda tradizionella Jiddisch is des, wos d jiddischn Easchtsprochla am mearan reḏn. Es wiad am mearan gnutzt ba de frumman Charedim geḡa d Liberaln u Weltlichn, wou a Standardjiddisch nutzn. Es houd bis ejtz koa strikta Regln oda Regulirunga ned antwicklt, õ dej wou ma se holtad, un is vo deastweng ned grod bsundas am professionellan un oun a wiakle festglegta Grundlong, houd owa aa gwisse Bsundahaitn.

YIVO-Jiddisch

YIVO-Jiddisch hoisst ma dej Varietet, dej wou duach s YIVO-Institut festglegt woan is, u wiad am mejran vo de Jiddischistn gnutzd. Vill vo dej wou d Sproch als wej a Mouttasproch reḏn, wissn ned, wej dass ma des nutzd. Vill Weata san aa modean oda Neologisma vo Sprochaktivistn u Gstudiatn. Duach d greassane Oahaitlekait sigt ma s owa ols modeana. Aa da Forverts hod lang dej Regelsproch ned gnutzd. Nea wej dej altn Jiddischistn wegg gstoam san, houd ma d Regln eigfejad, dass sih de neian Schreiba, dej wou s Jiddisch scho wenga gredt hom, se danou richtn kinna. Dej Standardvarietet von n YIVO wiad i da Regl aa fia n Untarricht gnutzd.

Schreim u Schreibweis

Dass s Schreim u d Ortografi an Dialekt ned batreffatn, hod da Solomon Birnbaum ned aso gseng. A houd a Regl afgstellt, dass ma afrana intadialektaln Weis aso schreibt, dass anejda en Text i san aingan Dialekt lesn ko. Generell nutzn aa des ned d frumman Charidim, sundan nea d Jiddischistn. Manchane nutza d gleicha Sproch schreim owa annascht, bspw. findt se ban Algemeiner Journal a aanlicha Sproch, wenn aa a ondane Schreibweis. Es is vua ollm dej Methodn, dej wou bam ban schreim andas ist, zwengs da Diakritika, wej in n Franzejsischn wos aa Diakritika houd in Gensatz zen Anglischn. Zou d Haptvatrejta ghejad da Mordechai Schechter, da Ariel Weinreich u da Voda da Max Weinreich, owa vill Jiddischistn san aa dougeng gweng. Dej wou ma am mejaran kennt san da Chaim Grade, da Yudel Mark u da Dovid Katz.

Schreibung ba de Chasidn z Amerika

Dej Untaschidd i d Ortografin, wou ma vua olm in weltlichn Ziakln u ba de Chassidn z Amerika nutzd, san bsundas zwengs da Diakritika u Vokalzoichn. In Folngatn wiad de Standardortografi von n YIVO en "hoimischn Jiddisch" gengiwagstellt. Links san d Schreibunga nou en YIVO u rechts dej hoimisch-jiddischn Furma.

ייִדיש, ייִד, ייִדישיזם, ייִדנטום אד"ג	אידיש, איד, אידישיזם, אידנטום אד"ג
אונדז, ריכטיק	אונז, ריכטיג
A Tsejre houd awl zwoa Yudna (wej בלייר u אייר)	Neia Weata vom Englischn hom awl Ayin-Yud (wej בלעיר u עיר)
Inizioln u Kiazln mid Õfiringsstrich (ד"ה, ז')	Inizioln u Kiazln awl mid Punkt (ד.ה., ז.)
mid Diakritika u Zammschreibung (מײַן)	ned mid Diakritika u Zammschreibung (מיין)
וווּ, ווויל	וואו, וואויל
מיזרח, מיצװה (Pleneschreibung)	מזרח, מצוה (konseavative Schreibung)

Af Litauisch Jiddisch sogt ma ניט (nit) u זיינען (zeynen), af poulisch Jiddisch hingeng נישט (nisht) u זענען (zenen).

Schau aa

• Jiddisch
• Jiddische Dialektna
• Jiddische Grammatik
• Jiddisch im Boarischn
• Jiddisch im Tschechischn

Litratua

• S. Birnbaum: "Soviet Yiddish", in: Soviet Jewish Affairs 9 1979: S. 29-41.
• Joshua A. Fishman: "Language: Planning and Standardization of Yiddish", YIVO Encyclopedia of Jews in Eastern Europe, von 31. Oktowa 2011, afgrouffn en 15. Jenna 2021.
• Dovid Katz: תקני תקנות. פראַגן פון יידישער סטיליסטיק, Oxforder Yiddish, Oxford (1993), 348 S.
• Krogh S: "The foundations of written Yiddish among Haredi Satmar Jews", in: Aptroot M, Hansen B (eds) Yiddish Language Structures (2013), S. 63-103.
• כלל־תקנות פון יידישן אויסלייג, Oxforder Yiddish, Oxford (1992), 55 S.
• תּקנות פֿון ייִדישן אויסלייג, dritte Afl., YIVO, Stuggoad (1947), 34 S.

Exteane Vaweiss

Ortografi

• Elieser Niborski: "Dej Antwicklung vo da jiddischn Ortografi" af Youtube https://www.youtube.com/watch?v=rmGUlxMzfPE

Transliteration

• Yiddish Typewriter - De jiddische Schreibmaschin
• Transkription jiddischa Texte in hebräischa Schrift in a deitsche Umschrift