Salurn

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Sidtiroularisch gschriem worn.
Salurn
Salurn va dr Hådrpurg aus gséng
Gemeinde Salurn in Sidtiról
Gemeinde Salurn in Sidtiról
Basisdatn
Gemeinde: Salurn
Pezirksgemeinschåft: Ibrétsch-Unterlånt
Provinz: Bozn-Sidtiról
Region: Trentino-Sidtiról
Einwóhnr
(VZ 2001 / 31.12.2004):
2.938 / 3.160
Språchgruppm
(laut VZ vo 2001):
37,43 % deitsch
62,19 % italienisch
0,39 % ladinisch
Flächn: 33,2 km²
Dauersiadlungsraum: 10,0 km²
Koordinatn: 46°14' Nord, 11°12' Ost
Heach ibrn Mer (NN): 207 - 1.789 (Zentrum 224)
Frakzionen: Salurn, Puachholz, Gfrill
Nochprgemeintn: Capriana, Cembra, Faver, Giovo, Grauno, Grumes, Kurtinig, Margreid, Mezzocorona (Kronmetz), Montan, Neimårkt, Oachhólz, Valda
Postleitzåhl: 39040
Vórwåhl: 0471
ISTAT-Numma: 021076
Provinzkirzl: BZ
Stairnummr: 80010970210
Politik
Pirgrmoaschtr
(2005):
Giorgio Marco Giacomozzi
Bildr
Salurn va dr Hådrpurg aus gséng

Salurn an dr Weinstroßn (Hoachtaitsch: Salurn, Italienisch: Salorno) isch as sidlichschte Derfl va Sidtiról unt as sidlichschte Derfl van gschlossnen Poarischn Språchraum. Salurn ligg pan untrn Ént va dr Sidtirólr Weinstråßn, pelafig 30 km sidlich va Poazn unt isch a wichtigs Weinpaugepiat. Nebm Salurn rinnt die Étsch vrpei (sie isch dr greschte Fluss va Sidtiról unt dr zweitgreschte va Italien), sie hot die Quell pan Réschnpåss unt toalt as Untrlont in zwoa Hälftn.

In Sidn ligg die Salurnr Klaus, de as Untrlont va dr trentinischn Piana Rotaliana otrennt.

Geografie[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Die Gemeinde Salurn isch af an Schuttkegl paut gwurtn, der mid dr Zeit untrn Titschnpochfoll ibrschigwoxn isch. Die heachre Log isch a naturgebmr Schutz vorn Hoachwossr va dr Étsch, des reglmeßig as Untrlont ibrschwemmp hot. Deswegn lafn olle Stroßn in hischtorischn ortskern trichtrfermig owärts: des isch a Vorsichtsmoßnohm aus die friahern Zeitn gwesn, wenn die Étsch no oft ibrn Toam ausr isch. Die eltigschtn Haisr sein pa die Pergwent van Geier zuai, ersch in dr jingrn Zeit hot man aa weitr in dr Ébm ausi paun ongfongen, in dr Nechnt va dr Étsch. Die leschte greßre Ibrschwemmung isch in Joar 1981 gwesn. Zem isch in 19. Juli dr Wossrschwoll wegn an Toampruch nerdlich va Salurn zeitn in dr Friah ibr die Wohn- unt Kulturflächn ausi.

Órtstoalr[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Salurn isch in drei Frakziónen auftoalt: Salurn, Puachholz und Gfril (Gfrill). Dr Hauport ligg 220 m ibrn Mer. Die Frakzion Puachholz ligg finf Kilometr va Salurn af 560 m Heach. Gfril isch 13 km va Salurn wek, af 1.300 m. As gonze Gemeindegepiat isch 33 km² unt gheart zun Naturpark Trudnr Hórn. Weitrs gip’s no an ortstoal va Salurn, den man Grias hoaßt.

Nåchprgemeintn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Die Nochprgemeintn va Salurn sein: Capriana, Cembra, Faver, Giovo, Grauno, Grumes, Kurtinig a. d. W., Margreid a. d. W., Mezzocorona, Montan, Neimårkt, Oachhólz (Roverè de la Luna) unt Valda.

Gschicht[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Va die easchtn archeologischn Funt her losst sich dr Ursprung va Salurn mindigschtns pis zu dr Zeit va die Pfohlpautn (Prónzezeit) zruggdatiarn. Noch die zohlreichn Funtgegnstent aus die easchtn drei Joarhundrt va unsrn Zeitoltr hobm die Derfr Salurn unt Oachholz seitn Rémischn Reich duachgehnd pestontn.[1] In Puachholz gip’s no Reschtlen van an oltn Remrweg unt aa pan Golgnpichl (a kloanr Pichl sidlich va Salurn), wo die Hinrichtungsstott gwesn isch. Zem hot man aa an groaßn Freithof gfuntn.

Salurn scheint in Joar 580 n. Chr. easchtmols urkundlich auf. Do hot aa a Kompf stottgfuntn, pa den dr langobardische Herzog va Treant die Frånkn zruggschlogn hot kennt, de noch Sidn vordrungen sein. Untrn Nomen „Salurnis“ hot dr ort pa dr Klaus Eingang in die Gschichtspiachr gfuntn.

Dr Grunt firn Aufstieg va Salurn isch sei strategisch wichtige Log gwesn. Net lei die Salurnr Klaus isch va Pedeitung gwesn; do fongg aa dr Weg ibrn Sauchsottl in Cembratol umi on; af den Weg hot man die Klaus umgeahn kennt. As gonze Untrlont isch zu dr sel Zeit a Sumpf gwesn unt deswegn aa net passiĕrpor. Viel Zaign va dr Gschicht sein drholtn pliem, zun Peischpiel gip’s in dr Frakzión Puachholz no an olte Mihl, de ersch vor a poor Joar reschtauriĕrt gwortn isch.

Herkunft van Wórt[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Dr Nomen „Salurn“ hot an prähischtorischn Ursprung. Sei genaue Pedeitung pleip obr olm no a Retsl, obwohl die Forschr vrschiedne Daitungsvrsuache gmocht hom. Oane va die Intrpretazionen, de va pekonnte taitsche unt italienische Nomensforschr stommp unt in peschtn in die geografischn Gegebmheitn van Derfl entspricht, sigg in Wort „sala“ die Pedeitung van an kinstlichn Kanal fir Trinkwossr unt in dr vorlateinischn Nochsilb „urn“ die Pedeitung „Órt“. So gsechn tat Salurn „Órt pa die Kanal“ pedeitn.[1]

Ådlsgschlechter[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In Salurn gip’s a poor gschichtsträchtige Onsitz va olte Odlsgschlechtr, untr ondre die Onsitz va Anderlan, Feigenputz, va Gelmini zu Kraizhóf, va Hausmann und die Grofn Coreth zu Coredo unt Starkenberg. Oanr va die perihmtigschtn Salurnr isch dr Feltmarschall Franz Phillipp Freiherr von Fenner gwesn, der gegn die Franzósn unt die Tirggn kempft hot unt die Tirólr Kaisrjagr grindet hot. An ondrer isch dr legendäre Heidlpergr Schlosszwerg Perkeo gwesn, der olm „perchè no?“ („wiasó aa nét?“) gsogg hom soll, wenn man ihm a Glasl Wein onpotn hot.

Wichtige Lait[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

A pekonntr Salurnr ausn 20. Joarhundrt isch dr Josef Noldin gwesn, der sich in dr faschischtischn Zwischnkriagszeit pa dr Grindung va die taitschsproching Katakómpmschualn peteiligg hot unt drfir an etlene Joar af Lipari (Insl in Siditalien) vrponnt gwortn isch.

Språch[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Salurn ligg genau af dr Grenz va dr taitschn unt italienischn Sproch. In ort hom die Lait wegn dr Log tradizionell meischtns poade Sprochn kennt unt as hot aa schon in dr K.u.K. - Zeit in Salurn an relativ hoachn Ontoal va „Walsche“ (Italienr) gebm. Seit Sidtiról obr zu Italien kemmen isch, hom die Italienr prozentuell gsechn zuagnummen; hait sein sie mid an Ontoal va 60 % die Mehrheit. Die Sidtirolr Muntort wert meischtns mitn Italienischn vrmischt odr as wert oft a „Mischmasch“ aus Taitsch unt Italienisch gredt. Sopolt oanr va dr italienischn Vólksgruppm drzuakimmp (z. B. pan an Wirtshaustisch) wert automatisch af „walsch“ gweggslt.

Kultur[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Olle Joar zu Pfingstn fintet in Dorfkern as tradizionelle Torpognfescht stott, des va olle ertlichn Vereine vronstoltet wert. Mehr odr weanigr die gonze Pevelkrung va Salurn wirkt pa den Dorffescht mit. Weitrs fintn van Juni pis Setemr jeds Wochnent Wiesnfeschtr - afn Feschtplotz direkt untr dr Hådrpurg - stott, de va die vrschiednen Salurnr Vereine ogholtn wern.

Pildung[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Wia ibroll in Sidtiról kennen sich die Lait aussuachn ob sie die Kindr in a taitschsprochigr odr italienischsprochigr Schual schickn; in dr „Taitschn Schual“ fintet dr Untrricht in taitschr Språch stott; Italienisch wert zem als Fremdsproch untrrichtet. In Salurn gip’s folgete Schualn unt Kindrgartn zur Auswohl:

  • Taitsche Gruntschual "Pater Hartmann von an der Lan Hochbrunn"
  • Taitsche Mittlschual "Dr.Josef Noldin"
  • Taitschr Kindrgortn
  • Italienische Grundschual "Giuseppe Verdi"
  • Italienische Mittlschual "G. Mameli"
  • Italienischr Kindrgortn

Intressante Såchn ånzuschaugn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Die Hådrpurg in Salurn
  • Titschnbpochfoll
  • Hådrpurg
  • Pforrkirch
  • Fraithofskapell „St. Josef“ in Grias
  • Kapell „inser liabe Frau va Loreto“
  • viel Torpegn, olte Onwesn und Gwelbm in olte Haisr
  • drei Pletz mid olte Prunnen

Naturpark Trudner Hórn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Haupartikl: Naturpark Trudner Hórn Fir ibrzaigge Naturfraint gip’s in Naturpark Trudnr Horn, der a Flächn va 6.660 ha aufweist. Wiesn, Waldr, Weihr, Liachtungen unt Knotn (Felsn) roachn van Étschtol (224 m) pis zu die 2.317 m van Weißhorn aufi. As Gepiat steaht seit 1981 untr Naturschutz. In Naturpark kemmen die Lebmsgemeinschoftn van submediteranen Puschwolt unt van subalpinen Feichtnwolt fir, mid a Fauna unt Flora, de oft die ortnreichschte va olle Naturparke in Sidtirol isch.

Dr Naturpark umfosst an Toal va die Gemeintn Salurn, Neimårkt, Montan, Trudn unt Åltrei.

Vrkeahr[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Salurn isch ibr dr Onschluss-Stell Egna/Neumarkt odr San Michele-Mezzocorona mitn Italienischn Autopåhnnétz vrpuntn (Prennrautopohn A22 / Autostrada del Brennero A22). Die Provinzhaupstod Poazn isch so in uma a viartl Stunt, Treant - die Provinzhaupstod van Trentino - in uma 30 min zu drroachn. Weitrs hot Salurn an Pohnhof.

Schaugg aa untr[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Quelln[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  1. 1,0 1,1 Salurn, Bau und Bauten, Text: Viglio Mattevi, Fotos: Paul Sessner, Gemeinde Salurn 1980

Literatua[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Piachr ibr Salurn: Salurn, Bau und Bauten, Text: Viglio Mattevi, Fotos: Paul Sessner, Gemeinde Salurn 1980

Im Netz[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

 Commons: Salurn – Oibum mit Buidl, Videos und Audiodateien