EU-Charta fia Regional- und Mindaheidnsprochn

Aus Wikipedia
Der Artikl is im Dialekt Hausrukfiatlarisch gschriem worn.
D'airopeische Charta fia Regional- und Mindaheitnschbrochn ged auf a Iniziatifn fum Eiroparod zruk

EU-Charta fia Regional- und Mindaheitnschbrochn (auf Englisch a European Charter for Regional or Minority Languages, auf Franzesisch: Charte europeenne des langues regionales ou minoritaires) is a fökarechtlicha Fadrog dea de Lenda, wos den untaschrim haum, dazua fabflicht, dass kloane Schbrochn und Mindaheitnschbroch bessa schüzn und a rechtlich und finanziel untaschdüzn miassn. De Schbrochn de fu deara Charta gmoand han, san hisdoarische Regionalschbrochn und de Schbrochn fu nazionale Mindaheitn. De Schbrochn fu neich aingwaundate Mindaheitn wean fu deara Charta owa ned berüksichtigt und a Dialekte ghean ned dazua. A genaue Definizion wos jez a Dialekt is und wos a aigane Schbroch, lifat dea Fadrog owa ned. Dafia gibts a Lisdn fu Schbrochn, de noch deara Charta ois söbschdendige und föadarungswüadige Schbrochn gödn. Daduach san in maunche Lenda mea Schbrochn auf deara Lisdn drauf, a soiche de ma unta Umschdend a ois Dialekt bezaichnen kintad, wo aundane Lenda a schdrengane Definizion haum.

De airopeische Charta fia Regional- und Mindaheitnschbrochn is 1992 zum Eiroparod iniziiad woan und is ned neta auf Lenda beschrenkt, de wo Mitglid fu da EU han. Daduach san a Lenda wia d'Schwaiz, d'Ukraine oda Armenien bai deara Charta dabai, de wo goa ned bai da EU han. Rechtlich wiaksaum wiad de Charta a eascht waun a Laund den Fadrog ratifiziad hod und damid in nazionals Recht umgsezt hod. Ois easchdas hod de Charta im 1993ga Joa Noaweng ratifiziad und des bis jez lezde Laund, wos dazua kema is, woa im Jena 2008 Rumenien. Maunche EU-Mitglidslenda wia zan Baischbü Italien und Belgien haum de Charta dawai nu goa ned untaschrim und dischgrian nu driwa. Ialaund hod de Charta ned untaschrim, wai noch eanam Gsez de iarische Schbroch koa Regional- oda Mindaheitnschbroch is, sondan ofiziele Aumtsschbroch fu da Republik Ialaund. Fraunkreich hod de Schbrochn-Charta zwoa schau untaschrim, owa de Ratifiziarung is weng fafossungsrechtliche Broblem fahindat woan.

Motivazion[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

In da Preambl fu deara Charta wiad gschüdat, warum a so a Fadrog iwahaupt nodwendi is und warum des a guade Soch is, waun ma kloane Schbrochn a fu schdotlicha Seitn auneakend und föadat. De Regional- und Mindaheitnschbroch wean ois Tei fum kultureln Eabe fu Eiropa augseng, bai denans schod wa, wauns faschwindn und ausschdeam dadn. Im Oaginal hoasts aso:

Considering that the protection of the historical regional or minority languages of Europe, some of which are in danger of eventual extinction, contributes to the maintenance and development of Europe's cultural wealth and traditions[1] (Englisch)
Considerant que la protection des langues regionales ou minoritaires historiques de l'Europe, dont certaines risquent, au fil du temps, de disparaitre, contribue à maintenir et à developper les traditions et la richesse culturelles de l'Europe[2]:(Franzesisch)

Aussadem schded in deara Preambl drin, das des Recht, de aigane Regional- oda Mindaheitnschbroch brivat und a öfentlich zan fawendn, a unfaaissalichs Menschrecht is und a im Sin fu da airopeischn Menschrechtskonvenzion is. Im Oaginal hoasts aso:

Considering that the right to use a regional or minority language in private and public life is an inalienable right conforming to the principles embodied in the United Nations International Covenant on Civil and Political Rights, and according to the spirit of the Council of Europe Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (Englisch)
Considerant que le droit de pratiquer une langue regionale ou minoritaire dans la vie privee et publique constitue un droit imprescriptible, conformement aux principes contenus dans le Pacte international relatif aux droits civils et politiques des Nations Unies, et conformement à l'esprit de la Convention de sauvegarde des Droits de l'Homme et des Libertes fondamentales du Conseil de l'Europe (Franzesisch)

Bezüglich Dialekt hoasts owa im Artikl 1 gauns explizit, das Dialekt fu da ofzieln Aumtsschbroch fu am Laund koane schuzwüading Regionalschbrochn san und a das de Schbrochn fu neich aingwaundate Mindaheitn ned unta de Definizion fu deara Charta foin. Im Oaginal hoasts aso:

it does not include either dialects of the official language(s) of the State or the languages of migrants (Englisch)
elle n'inclut ni les dialectes de la (des) langue(s) officielle(s) de l'Etat ni les langues des migrants (Franzesisch)

A genaue Definizion wos a Dialekt is und wos a aigane Schbroch, schded owa in deara Charta ned drinan und desweng blaibt de Frog ofn. Daduach san owa schau a boa Schbrochn in de Lisdn aufgnuma woan, fu denan maunche Leit behauptn das des neta Dialekt wan und koane söbschdending Schbrochn.

Schbrochn de fu da Charta gschizt wean[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Foigende 23 Lenda haum den Fadrog untaschrim und a ratifiziad (Datum in Glauma) und daduach foigende Schbrochn ofiziel ois schiznswiadige und föadarungswiadige Regional- und Mindaheitnschbroch auneakaunt:

Armenien
ratifiziad am 25sda Jena 2002

  • Assyrisch
  • Jesidisch
  • Grichisch
  • Russisch
  • Kuadisch

Deitschlaund
ratifiziad am 16dn Septemba 1998[3]

  • Denisch in Schleswig-Holstein
  • Owasoabisch im Fraischdod Saxn
  • Niadasoabisch in Brandnbuag
  • Noadfrisisch in Schleswig-Holstein
  • Satalaundfrisisch in Niadasaxn
  • Romanes in gauns Deitschlaund
  • Niadadeitsch in Bremen, Hambuag, Mecklenburg-Vorpommern, Niadasaxn und Schleswig-Holstein

Denemak
ratifiziad am 8dn Septemba 2000[4]

  • Deitsch (im sidlichn Jütlaund)

Estareich
ratifiziad am 28sda Juni 2001[5]

  • Krawodisch im Buanglaund (Gradišće)
  • Slowenisch in Keantn (Koroška) und da Schdaiamoak (Štajerska)
  • Ungarisch im Buanglaund (Felsőőrvidek, Őrvidek) und in Wean (Becs)
  • Tschechisch in Wean (Vídeň)
  • Slowakisch in Wean (Viedeň)
  • Romanes im Buanglaund

s'Faeinigte Kinireich
ratifiziad am 27sdn Meaz 2001

Ole de Schbroch haum im gaunzn Faeinigtn Kinireich an Schdatus ois auneakaunte Regional- und Mindaheitnschbroch, aussa Manx, wos neta auf da Isle of Man den Schdatus hod.

  • Kornisch
  • Iariasch
  • Manx, ratifiziad fu da Regiarung fu da Isle of Man
  • Scots in Schotlaund und Noadialaund (doat: Ulster Scots)
  • Schotischs Gelisch
  • Walisisch

Finlaund
ratifiziad am 9dn Nofemba 1994

  • Sami
  • Schwedisch (wos sowiso koofiziele Schbroch is)

Holaund
ratifiziad am 2dn Mai 1996

  • Westfrisisch in Frislaund
  • Limbuagisch im gaunzn Laund
  • Niadasexisch im gaunzn Laund
  • Romanes im gaunzn Laund
  • Jidisch im gaunzn Laund

Kroazien
ratifiziad am 5dn Nofemba 1997

  • Italienisch
  • Seabisch
  • Ungarisch
  • Tschechisch
  • Slowakisch
  • Rusinisch
  • Ukrainisch

Liechtenstein
ratifiziad am 18dn Nofemba 1997

  • koa Regional- oda Mindaheitnschbroch

Luxnbuag
ratifiziad am 22sdn Juni 2005

  • (dawai nu ned gwis)[6]

Montenegro
ratifiziad am 15dn Februa 2006

  • Albanisch
  • Romanes

Noaweng
ratifiziad am 10dn Nofemba 1993[7]

  • Sami (Tei II und III)
  • Kven (neta Tei II)
  • Romanes (neta Tei II)
  • Skandoromanes (neta Tei II)

Rumenien
ratifiziad am 29sdn Jena 2008[8]

  • Albanisch
  • Armenisch
  • Boinisch
  • Bulgarisch
  • Deitsch
  • Diakisch
  • Grichisch
  • Italienisch
  • Jidisch
  • Krawodisch
  • Mazedonisch
  • Romanes
  • Russisch
  • Rutenisch
  • Seabisch
  • Slowakisch
  • Tatarisch
  • Tschechisch
  • Ukrainisch
  • Ungarisch

Schbanien
ratifiziad am 9dn Abrü 2001

  • Baskisch (koofiziele Schbroch in da autonomen Region Basknlaund und in am Tei fu Navarra)
  • Katalanisch (koofiziele Schbroch auf de Balearischn Insln, in Katalonien und Valencia)
  • Galizisch (koofiziele Schbroch in Galizien)

Schwaiz
ratifiziad am 23sdn Dezemba 1997

  • Italienisch
  • Retoromanisch

Schwedn
ratifiziad am 9dn Februa 2000

Seabien
ratifiziad am 15dn Februa 2006

  • Albanisch
  • Bosnisch
  • Bulgarisch
  • Krawodisch
  • Ungarisch
  • Romanes
  • Rumenisch
  • Rusinisch
  • Slowakisch
  • Ukrainisch

Slowakai
ratifiziad am 5dn Septemba 2001

  • Bulgarisch
  • Krawodisch
  • Tschechisch
  • Deitsch
  • Ungarisch
  • Boinisch
  • Romanes
  • Rusinisch
  • Ukrainisch

Slowenien
ratifiziad am 4dn Oktoba 2000

  • Ungarisch
  • Italienisch
  • Romanes

Tschechai
ratifiziad am 15dn Nofemba 2006

  • Slowakisch (Tei II und III fia s'gaunze Laund ratifiziad)
  • Boinisch (Tei II; und Tei III in tschechischn Schlesien, im Beziak Frydek-Místek und Karviná)
  • Daisch (neta Tei II)
  • Romanes (neta Tei II)

Ukraine ratifiziad am 19dn Septemba 2005

T'Ukraine hod de Charta ratifiziad, list owa explizit koane Schbrochn auf sondan nend neta de Foiksgrupn, denan eana Schbroch bsondas gschizt und gföadat wean soid. Des san foigende Foiksgrupn:[9]

  • Bulgarn
  • Waisrussn
  • Krimtatarn
  • Gagausn
  • Grichn
  • Deitsche
  • Ungan
  • Judn
  • Moldawia
  • Boin
  • Rumenen
  • Russn
  • Slowakn

Ungan
ratifiziad am 26sdn Abrü 1995

  • Krawodisch
  • Deitsch
  • Romanes
  • Seabisch
  • Slowakisch
  • Slowenisch

Züpan
ratifiziad am 26sdn August 2002

  • Armenisch

Lenda de ned untaschrim haum[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

EU-Lenda[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • In Belgien kinan si si bai schbrochpolitische Sochan nia aining und desweng haum de dawai nu ned untaschrim. Fum nazionaln Recht san owa doat Holendisch, Franzesisch und Deitsch ofiziele Aumtsschbrochn.
  • Boin hod a nu koa Entscheitung drofn, obs regionale Mindaheitnschbrochn auneakena woin und wöche.
  • Bulgarien hod a nu ned untaschrim, obwoi s'doat mearane schbrochliche Mindaheitn gibt, zB Diakn, Roma, Aromunen, Armenia, Seam und Pomakn.
  • De baltischn Lenda Estlaund, Letlaund unt Litaun schaichn oi drai, dass as Russische ofiziel ois Mindaheitnschbroch auneakena miassn und haum desweng dawai ned untaschrim.
  • Grichnlaund duad aso, wia waun bai eana ole Leit Grichisch ren dadn, dawai gibts a nu Bulgarisch, Mazedonisch, Aromunisch, Albanisch, Diakisch und Romanes doatn.
  • In Fraunkreich iss aso, das de momentane Fafossung ned ealaubt, das de Charta ratifiziad wiad. Nochdem des Laund laung a recht a restriktive Schbrochbolitik bedrim hod, muas eascht d'Fafossung gendat wean, befoa des iwahaupt megli wiad. Schwiarig is doat foa oim da Schdatus fum Koasischn, fum Bretonisch und fum Baskisch, owa a de Frog ob Okzitanisch ois Schbroch auneakend wean soid und a wos mid de Departmaus in Iwase is, wia zB in Franzesisch Guyana.
  • Ialaund hod de Charta ned untaschrim, wai ole zwoa autochtonen Schbrochn (Englisch und Iarisch) ofiziele Aumtsschbrochn san.
  • Italien hod de Charta ned untaschrim, doat san owa de Regional- und Mindaheitnschbrochn untam Schuz fu da Fafossung, nemli Albanisch ( Arbëresh), Franko-Provençal, Furlanisch, Grichisch, Katalanisch, Moliseslawisch, Okzitanisch, Sardisch, Sizilianisch und Zimbrisch. Aussadem san nem Italienisch regional a nu aundane Schbrochn ofiziele Aumtsschbrochn, nemli Deitsch und Ladinisch in da Region Trentino-Siddiaroi, Franzesisch im Aosta-Doi und Slowenisch in da Brovinz Triest und Gorizia. In da Brovinz Udine is a nu da boarische Dialekt Tischlbongarisch regionale Aumtsschbroch im Oat Tischlwaung.
  • Malta hod de Charta ned untaschrim, wai bai eana ole 4 autochtonen Schbrochn a Aumtsschbrochn oda zu mindest koofiziele Schbrochn san.
  • Poatugal sogt, dass bai eana koane autochtonen Mindaheitnschbrochn gibt, wos owa Definizionssoch is. Es gibt doat nemli a nu Leit de Galizisch, Caló und Mirandesisch ren, de owa ole drai eng mim Poatugisischn fawaunt san. Ausadem gibts nu Asturisch und Romani Vlax und an Haufn afrikanische Schbrochn, de fu Leit aus de ehemolign poatugisischn Kolonin gret wean, zan Baischbü Kabuverdianu, Umbundu und Mbundu.

Ned EU-Lenda[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  • Fu de airopeischn Zweagschdotn hod dawai koana de Charta untaschrim, obwoi sogoa in so kloane Lenda de linguisdische Situazion oft recht kompliziad is. In Monaco is de oanzige Aumtsschbroch Franzesisch, obwoi fü Leit Monegassisch ren oda Italienisch. Andorra is des oanzige Laund wo s'Katalanische aloanige Aumtsschbroch is. In San Marino is Italienisch ofiziele Schbroch und da Vatikan is des oanzige Laund wo Lodain Aumtsschbroch is, nem Italienisch.
  • Ned gödn duad de Charta a in Gibraltar, de Kanalinsln und im Kosovo.
  • Asabaidschan wü de Charta ned untaschreim, so laung Armenien nu an Tei fu eanam Laund okupiad.
  • In Islaund gibts koane aundan autochtonen Schbrochn wia Islendisch.
  • Bosnien-Heazegowina, Mazedonien und Moldawien haum dawai weng bolitische Schwiarigkaidn nu nix in de Richdung bschlossn.
  • T'Diakai, Waisrusslaund und Russlaund woin de Charta goa ned untaschreim, genau so wia Geoagien, wos a nu baim Eiroparod dabai wa.

Warum ned Boarisch?[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

De Charta sogt zwoa, das neta Schbrochn an bsondan Schdatus fadeant haum, de a Obschdaundschbrochn han, owa es wiad ned definiad wia gros dea linguisdische Obschdaund sei muas. Fü Schbrochn, de schau auf da Lisdn fu ofiziel auneakaunte Regional- und Mindaheitnschbroch drauf han, san relatif no mid ana aundan Schbroch fawaunt und ma kintad a behauptn, das des koane aiganen Schbrochn sondan neta Dialekt han. Ma siagt oiso, das de Auneakenung ois Schbroch hauptsechli dafau ohengt, obs schdoake Intaressnsgrupn gibt, de si dafia aisezn. Boarisch is desweng ned auf da Lisdn drauf, wais bai ins koa grosse Lobby dafia gibt. Aso is in Siddiaroi Hochdeitsch ois regionale Mindaheitnschbroch auneakaunt, owa ned Diarolarisch. A in Rumenien san zB ned s'Simbiaga Sexisch und s'Landlarisch ofiziel auneakaunt, sondan neta Hochdeitsch. Midn Zimbrischn und mim Tischlbongarischn san owa zu mindest in Italien zwoa Variantn fum Boarischn im nazionaln Recht ois Schbrochn auneakaunt.

Schau aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Fuasnotn[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

  1. Counsil of Europe European Charter for Regional or Minority Languages
  2. Counseil de l'Europe Charte europeenne des langues regionales ou minoritaires
  3. In da Bundesrepublik Deitschlaund haum jewails de Bundeslenda fia de Schbrochn untaschrim, de wo bai eana fia keman
  4. Wichdig: Denemak hod de Charta ned fia de Schbrochn Feröisch und Grönlendisch untaschrim, wai de sowiso in de jewailing autonoman Regionen koofiziele Schbrochn san
  5. De Bundesrepublik Estareich hod de Charta fia jede Schbroch im jewailing Bundeslaund separat ratifiziad
  6. Luxnburg is dawai nu ned aufglist auf da Intanetseitn fu da EU-Schbrochncharta, wai iwan Schdatus fum Luxnbuagischn nu dischgriad wiad. Schau söwa unta: on the Council of Europe site (Memento des Originals [1] vom 22. Mai 2012 im Internet Archive) i Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/conventions.coe.int
  7. Dea Bericht zoagt im Detail de rechtliche Situazion in Noaweng
  8. Rumenien: Liste der Erklärungen zum Vertrag Nr. 148, Datum 30/4/2008 (Memento des Originals [2] vom 6. Juni 2011 im Internet Archive) i Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/conventions.coe.int
  9. An genaun Woatlaud fu da ukrainischn Eaklearung kau ma do lesn: Seitn fum Airoparod (Memento des Originals [3] vom 22. Mai 2012 im Internet Archive) i Info: Der Archivlink wurde automatisch eingesetzt und noch nicht geprüft. Bitte prüfe Original- und Archivlink gemäß Anleitung und entferne dann diesen Hinweis.@1@2Vorlage:Webachiv/IABot/conventions.coe.int.