Roß

Aus Wikipedia
(Weidagloadt vo Pferd)
Roß

Roßschädl (Zeichnung)

Systematik
Ibaordnung: Laurasiatheria
Ordnung: Unpaarhufer (Perissodactyla)
Famij: Pfeadl (Equidae)
Goddung: Pfeadl (Equus)
Oart: Wuidpfead (Equus ferus)
Unteroart: Roß
Wissnschoftlicha Nama
Equus ferus caballus
Linnaeus, 1758
A Roß

Roß (Pl.: Ressa) oda Hauspfead (lat.: Equus ferus caballus) san weit vabroadde Hausviecha. Ressa gibts af da ganzn Wejd in vui vaschiedanan Rassn. So wern schwaare und grosse Ressa Koidbliadla gnennt und sportliche Ressa Woarmbliadla (dees beziagt si nua afn Charakta und ned afs Bluad). Ressa de gleana san wia 148 cm (wobei de Greas an da hechstn Stej vom Rugga (sog. Widarist) gmessn wead), nennt ma Ponies.

A Roß is de domestiziate Form vom Wuidpfead (Equus ferus), des wos mitm Esl und am Zebra vawandd is und zamma de Famij vo de Pfead (Oahufa, Equidae) buidn.

Bedeitung[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

As Roß is a wichtiga Faktor in da Entwicklung vo da Menschheit gwen und is aa imma nu. Gaunz am Ofong homd de Urmenschn as Roß nur zan Essn hergnumma. Weis do a so vui gem hod, homs sa se a nix denkt und oft gaunze Herdn iwad Leitn owigsteßn, damit se de Viecha darennan. Spada, wia donn Pfei und Bogn afundn wuan is, hod des Metzgan donn aufghead.

Donn hod de sognennte "Hausviechaweadung" ogfongt. Wei oba s Rindviech, s Schof und d'Goaß oafocha zan hoidn woan, hod se as Gwicht zeascht amoi auf de Oatn valogat. As Roß woa ois Fleischliefarant nimma so wichti. Irgadwonn is ma donn draufkemma, daß eigadlich ned bled wad, womma nimma söba sei Zeigl trogn muaß, sundan des wem ondan auflona duad. Do hods Roß wieda a wengal gwunna, weis schnölla woa ois de Rindviecha. Sicha homd se domis a scho Kinda amoi aufn Bugl vo so am Roß aufigsitzt und a Gaudi dabei ghod, wonns donn groß und schnö gwen han. So deafad donn as Reitn entdeckt wuan sei. As Reitn woa deszweng vian Menschn a so wichti, wei a schölla vo A noch B kemma is. Da Hondl hod si vobessad und da Kriag is a gfählicha wuan. Ohne Roß heds de großn Eroberungen ned gem kinna.

Donn hod ma gmerkt, dass ma as Pferd ned nur zum Trogn und zum Reitn hernemma ko, sundan a zan Zoign. Oiso hod ma Wogn baut. De homd se mid da Zeit imma bessa entwickld. Am Ofong woans nu oaagsad und kloa und fian Kriag. Des Gschirr hod de Ressa oba d'Luft odruggt. Oba wia gsogt, ma hod de Wichtigkeit kennt und imma mehra Oabat einigsteckt. An Mittloida woa donn wieda a kloane wirtshafdliche Revolution. Ma hod nemigs as Kummet entwicklt. So hod des Roß bessa schnaufn kinna wonns zoigt hod. Und so homd de Leit gmerkt, daß a Roß vui bessa fiad Landwirtschafd geeignet is, ois wia a Ochs. Es hod zwoa ned a so vui Kroft wia der, oba es is schnölla und obat gleichmäßiga. As Roß woa donn bis zum Zwoatn Wödkriag eigatlich des wichtigste Transportmittl, bevor die oigemein Motorisierung eigsetzt hod.

Heid wead as Roß nur mehr in de ärmaren Gegendn vo da Wöd ois echte Oabadsviecha eigsetzt. A da westlichn Wöd und bei de Araber is mehr a Liabhoberei, a Luxus und a Sport. Voaoim de Koitbliata homs nochm Kriag recht schwa ghod, wei mas nimma braucht hod. Heidztogs weand e oba a wieda interessant. Voaoim im Tourismus sands recht beliebt fia Kutschfoatn und zan Schlittnzoign. Und a im Reitsport segt mas imma efta. In monche Lända, zan Beischpü in Frankreich und in Bejgien weans goa nu zua Fleischproduktion zicht.

Entwicklung[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Haflinga Ressa

As Roß gibts - stommeseschichtlich gsegn - scho vui länga ois an Menschn. De ödasdn Fund sand uma 60 Mio. Joah oid. Des Viech hod freili no ned a so ausgscheigt wia de Ressa heid. Es woa so groß wiera kloana Hund und is an domolign Regnwoid in Nordamerika entstondn. Des hod ma Eohippus hyracotherium ghoaßn. Es hod a nu koana Huaf ghod wia heid. Iwa a Londbruckn is des kloana Eohippus donn noch Eurasien kemma und hod si nadiale weidaentwicklt. Wia de Londbruckn donn voschwundn is, homd se de beidn Stämme untaschiedlich entwicklt. Wei se des klima donn gändat hod, homd de Ressa ihr Ernährung umstön miaßn. Es is trockana wuan, jiatz hods oiso mehra Gros gem. Do homd de Ressa neiche Zähnt und a aundane Vadaung braucht. Se hand greßa wuan und oiwei schnölla. A da Steppn ko ma se jo ned so guad vosteckn. Sche longsom is fost so groß wia heidige Ressa wuan und hod Huaf griagt. Zu dera Zeit hods bsundas vui voschiedane Oatn gebm.

Vor 4 Millionen Joah is donn des eigentliche Roß entstondn. De neiche Gruppn nennt ma ''Equus''. Do homd sa se a noch Zentralfrika ausbroat und homd duatn den seitnzweig vo de Zebras gründt. De wos in Asien, Nordafrika blim hand, sand zu sognennte Onager und Esel wuan. De, de wos in Eiropa, Mittlaren Ostn und im Orient ausghiodn homd sand zu insare heidign Ressa, Equus caballus wuan. In Nord- und Südamerika is as Roß dafia ausgstorim. Des woa vor uma 10.000 Joahr.

Es gibt a Theorie, daß de iwrign Ressa in Eiropa und Asien in vier Grundtypn untateid wean kinnan. Aus de vier Urtypn leit ma donn insane heidign Rassn ob.

Typ 1 is a Steppnpferd und hod ongeblich a so ausgscheigt wia as Przewalskipferd (des is iwrigns des oanzige no lebade echte Wüdpferdl wos gibt. Olle ondan sand ausgrott wuan.). Des Roß woa recht guad on de Steppn und kontinentales Klima opaßt. Ausgscheigt hods a wengal ugromt und hoizwuid. As heidige Highland-Pony aus Schottland soid eam a nu recht ähnlich sei.

Typ 2 woa in Nord-Westeuropa dahoam. Es woa recht kloa, grod amoi 1,20 m. Hod se oba a suba on des feichte Wedda opaßt. As Exmoor-Pony entspricht woahscheinli am bestn dem Typ.

Typ 3 woa recht groß fia domis (uma 1,45 m) und hod in Zentralasien gwohnt. Es woa recht zaach und sehnig. Es woa schlonk und hod a dünns Fö ghod. Hoid recht praktisch fia de Wüstn. De Rass Achal-Tekkiner derfad aus dem Typn ausagwogsn sei.

Typ 4. Der Typ woa kloa und dünn, wo ausm westlichn Asien und is woascheinlich da Stommvottan vom Araber-Roß. Heid gibts nu a Rassn, as Kaspische Pony, des wos dem Typ ziemlich noh zuwe kimmt.

Aus dene Typn homd se donn wieda voschiedane Oatn aussabüd. Unta ondam da Tarpan, der wos in Mittel- und Südosteuropa dahoam woa, donn as Waldpferd aus Norwesteuropa, as Tundrenpferd in Sibirien und natiale des scho gnennte Przewalskipferd. Wobei da Tarpan und as Woidpferd am Wichtigst sand fia insare Rassn. Ausm Tarpan hand de woambliata wuan, und ausm Woidpferd de bißl ruhigaren Koitbliata. Des woa deszweng as so, wei da Tarpan a da Steppn gwohnt hod. der hod schnoi davorenna miaßn, wonn a Gfoah wor. Des woa de oazige Meglichkeit, daß a davo kimmt. As Woidpferdl hod im Woid und an Moor glebt. Wonn ma do oafoch davodeifid, donn passiert schnö ebbs. Oiso is des Roß a wengla ruhiger, woat eascht amoi a wengal, bevors donn davotrobt.

Wuidpfead[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]

Przewalskipferd

As letzt echte Wuidpfead is as Przewalskipferd. Des hod da polnische General N. M. Przewalski 1881 a da Mongolei entdeckt. Es woa fost ausgstorim, oba wei in de Zoos in Eiropa a poa vo de Viecha eigspiad woan, hod ma wieda an kloan Bestond zomzichtn kinna. Heid probiert ma a da Mongolei wieda a poa vo dene auszwuidan. Obs wos wiad, wead ma segn.

Da Tarpan is am End vom 19. Jhdt ausgrott wuan. In da Ukraine homd a poa Bauan zwecks Gaudi den letztn wuidn Tarpan z'Tod ghetzt, weis schaun woitn, wia schnej de wuidn Viecha ned wadn.

An Mittloida hod ma in Eiropa wuide Ressa ois Jogd-Wuid gsegn. In Poin homs donn am längern iwalebt, bis duadn de Bauan de letztn eigfongt und in eanre Hausressa eizicht homd. Da letzt echte Tarpan is 1887 z Minga im Zoo gstorm. Donn hod ma probiert, daß mas wieda zruckzicht. Ma hod aus Poin a poa vo de Ressa ghoid, in de wo da Tarpan eikreitzt wuan is, und dazua hod ma nu a poa oida Rassn wia an Konik einigmischt. So is da "moderne" Tarpan entstondn. Der is oba koa Wuidpfeadl mehr, sondan schaugt nua so aus.

Schau aa[Werkeln | Am Gwëntext werkeln]